– Sadəcə olaraq işi dayandırın! – Bununla tətil təklif etdiyimi ağlıma gətirmədən dedim.
– Çətin olar, – faytonçu dilləndi, – atanız qoçuları göndərər, onlar da hamımızı güllələyər.
Mən hövsələdən çıxmışdım.
– Qoçular sizi güllələsə, özüm öz əlimlə bütün mədənlərə od vuraram, – deyib bununla özümü ömürlük katorqa üçün yetişmiş etdim, çünki bu, niyyətində olduğum cəhdin adi cəzası idi.
Görünür, faytonçu sözümü fəhlələrə çatdırmışdı, çünki fəhlələrə qarşı «vahid cəbhə»də çıxış edəcək neft sahibkarları arasındakı münaqişələrdən elə həmin axşam buruqların ətrafında söz-söhbət gəzirdi.
Səhəri kütləvi tətil başladı ki, o da bu dəfə neft sahibkarları üçün xətərsiz ötüşmədi. Zira qaraulçular fəhlələri həmişəki kimi dövrələyənə qədər onlar yanğına həssas yerləri tutmuşdular və şərtlərinin yerinə yetirilməsini tələb edirdilər. Atam güzəştə getmədi və azuqənin gətirilməsinin qarşısını öz ərazisində almağa qərar verdi. Uzun çək-çevirdən sonra fəhlələr sahibkarlara tərəfsiz bir hakim təyin etməyi məsləhət gördülər və bircə şərt irəli sürdülər ki, sahibkarların təyin etdiyi həmin hakimin mədənlərdə maddi marağı olmasın. Digər aşkar şərt o idi ki, həmişə qərar verildiyi kimi, yanğın hədəsinə görə heç bir fəhlə cinayətə cəlb olunmasın. Sahibkarlar razılaşdılar və o vaxt çarın yanında yüksək hörməti olan alman baronu fon Taubeni hakim seçdilər; gözləmək olardı ki (sahibkarların düşüncəsində), o abırlı bir qərar çıxaracaq.
Alman baron Azərbaycana gəldi. Ömründə birinci dəfə bu cür fəhlə qəsəbələrində oldu, tərcüməçilərin köməyi ilə fəhlələrlə söhbət etdi, nəhayət neft sahibkarlarının gizli iclasını çağırdı ki, burada da, hamının ümid etdiyi kimi, cinayətkar üsyanın dəf edilməsi üçün gərəkli vasitələr irəli sürməliydi. Baron iclasa sinəsi ordenli bayram libasında gəldi və bu cümlə ilə başlayan bir nitq söylədi:
– Cənablar, məni təəccübləndirən odur ki, fəhlələr sizi indiyə qədər tikə-tikə etməyiblər; bunu siz yetərincə qazanmısınız!
Ertəsi gün onun qərarı mətbuatda dərc edildi, bu qərarda hər şeydən əvvəl fəhlələrin ailə qurmaq haqları və bundan əlavə, sahibkarlar üçün həddən artıq xoşagəlməz bir sıra digər hüquqlar öz əksini tapdı. Neft sahibkarları onları bu «ictimai təhlükəli baron»dan qorumaq xahişi ilə çara tel vurdular, amma aldıqları cavab belə oldu ki, Çar Əlahəzrətləri barona tam etimad göstərirlər.
Bu hadisədən sonra alman zadəganın hörməti bütün Azərbaycanda yerə vuruldu.
Tətildən azca sonra atam məni yanına çağırdı.
– De görüm, – soruşdu, – fəhlələri müdafiə etmək hardan ağlına gəldi?
– Özümdən, – dedim.
– Qubernatorun yanına getmək də yəqin öz ağlına gəlib, hə?
– Əlbəttə.
– Çox gözəl, amma tətili məsləhət görmək öz ağlına gələ bilməzdi ki? Axı sən heç vaxt tətilin nə olduğunu bilməmisən.
– Bunu özüm fikirləşmişəm, – fəxrlə cavab verdim.
Atam mənə anlaşıqla baxıb əllərini göyə qaldırdı və içini çəkdi:
– Ananın bolşevik olması gör nə demək imiş! Bolşevikin nə demək olduğunu o mənə yalnız bir neçə ildən sonra başa saldı.
Bütün bunlara onu da əlavə edim ki, fəhlələrə münasibətdə atam neft sahibkarları arasında öz silkinin ən liberal insanı idi. Başqaları daha betər idilər.
ZƏRDÜŞTÜN SON MƏBƏDİ
Azərbaycanın neft bölgəsi bütün Şərqin ən gəlişmiş yeridir. Avropanın iri sənayesinin tərkib hissələrinin hamısını o özündə əks etdirir: dizel motorlarını, avtomobilləri, elektrik işığını, külli sayda maşınları və nəhayət fəhlə problemini. Burda, neft çənlərinin və neft buruqlarının arasındakı supermodern dünyanın tən ortasında, Bakının ən zəngin neft rayonu Suraxanıda qədim Azərbaycanın qəribə simvolu, o qədər də sentimental olmayan neft sahibkarlarının qıymadığı sirli Zərdüşt məbədi saxlanılmışdır.
Zərdüştün Suraxanıdakı məbədinə təkcə neft sahibkarlarının heyfi gəlməyib. Əsrlər öncə cahan fatehi Çingiz Xan məbədi dağıtmamağı tapşırdı, çünki onun məşhur sələfi Harun əl-Rəşid də belə etmişdi. Biraz əvvəl isə Pompey Romalı və Antiox Zəleyli məbədə baş çəkmişdilər, hər ikisi də yeganə qeyri-azərbaycanlı kimi məbədin əbədi oduna qurban gətirmiş Böyük Makedoniyalını qibtədən yamsılayaraq. Çünki küncünün birində neft buruqları ilə yanaşı xırda və görünməz olan bir qübbə ucaldılmış bu dördkünc kiçik məbəd haçansa bəşəriyyətin ilk böyük dininin, azərbaycanlı Zərdüştün bəyan etdiyi böyük odçuluğun (atəşpərəstliyin) mərkəzində durmuşdu.
O vaxt bozumtul qədim dövrdə Azərbaycan əbədi odçuluğun kutsal yurdu idi və Bakı yörəsində neftlə zəngin çöl milyonlarla inancçının zəvvarlıq yerinə çevrildi. Möminləri şər başlanğıc Əhriməndən qoruyan, Bizansla Buxara arasında padşahın kim olacağını özləri müəyyənləşdirən və işıq allahı Hörmüzə sitayiş edən qüdrətli kahinlər ölkəyə hökmranlıq edirdilər. Hörmüz allah od idi. Qazla yerdən qaynayan, üzərində məbədin qüllələri ucaldılmış əbədi od. Həmin od bugün də sönməmişdir, son damla neft yerdən tükənənə qədər qüllələr altında alovlanacaq neft qazları bugün də müqəddəs torpaqdan qaynayıb-çıxmaqdadır. Minillərdən bəri alışıb-yanan bu əbədi alov bir təbiət oyunudur ki, məbədə təşrif buyurmuş əcnəbilər, təsadüfən odsevərlər deyillərsə, ondan öz siqaretlərini yandırırlar.
Odçuluq çağlarında yalnız ağalar və kahinlər oda ibadət edə bilərdilər. Adi inanclılar isə odun üstünü örtən qübbə qarşısında səcdə ilə kifayətlənirdilər. Roma üzərində bir neçə dəfə qələbə çalmış İran padşahı Azərbaycana gələr, kahinlərin ayağının tozunu öpər və kuhurinlə yuyunardı ki, bu da xalis salehlik sayılardı. Müqəddəs odu qorumaq və Romanı yenmək üçün İranın yeni padşahına şahənşah adı verildi. Ərəblər gəlib sonuncu odsevər padşah Yezdəgird Sursuzu öldürənə, kahinləri dağıdana, böyük allahı maraqlı bir təbiət hadisəsi səviyyəsinə endirənə qədər əsrlər uzunu beləcə davam etdi. Ərəblərin gəlişi ilə də müqəddəs torpağın ad-sanına və aralarında Sirus, Kambis, Dara və Artakser olan padşahlar nəslinə son qoydu ki, onların da ilk üçünün adı məktəb dərsliklərində, sonuncusu isə Herodotun adı ilə Bibliyada çəkilir.
Odsevərlər məhv edildi, onlar islama keçib Azərbaycan adının anlamını unutdular: «Əbədi odun müqəddəs məskəni». Zərdüşt tərəfdarlarının son qalıqları Hindistana və İran Yəzdinə qaçdılar ki,