İndi Kurfürstendammda mənim kimi rahatca var-gəl edən neft sahibkarlarından biri əvvəllər haçansa yemək qıtlığından gileylənənlərə bu əcaib cümləni işlətmişdi:
– Yalnız bir vaxt qarnınız Günəşə uzanıb acından köpəndə başa düşəcəksiniz ki, əsl iş nə demək imiş.
– Bu cümləni o, rusca demişdi və azərbaycanca da bunları əlavə etmişdi. – Siz müsəlmanlar gərək biləsiniz ki, mən sizdən ötrü hər gün sizə görə qəlbindən qara qanlar axan əsl atayam, necəki Kərbəla şəhidi müqəddəs Hüseynə görə Peyğəmbərin qəlbindən qara qanlar axırdı.
Təəccüblü deyil ki, yeməkdən tam razı qalan müsəlmanlardan fərqli olaraq rus fəhlələr öz «əsl atalarına» tam özlərinəxas duyğularla yanaşırdılar.
Neft mədənləri ilə şəhərin arasında bir neçə xırda dağınıq qəsəbə vardı ki, orda da oğrular, xoralılar, səfillər və çətin təsvirə gələn digər insanlar yaşayırdılar. Bu qəsəbələrdə baş verənlər, deyəsən, heç kəsi maraqlandırmırdı, heç kim ağlına gətirmirdi ki, orda, nəm, bulaşıq xarabalıqlarda yad, şübhəli insanlar bir mətbəə quraşdırıblar. Orda hər gecə qəzet çap olunurdu ki, o da mədənlərdəki münasibətlərdən, Gürcüstandakı, Dağıstandakı, İran və Rusiyadakı vəziyyətdən daha yaxşı məlumatlıydı, nəinki şəhərdəki böyük qəzetlər. Xırda bir dəlməkdə – bu mənzili başqa cür adlandırmaq da olmaz – mətbəə ilə bir yerdə qəzetin baş redaktoru yaşayırdı, o, əməkdaşları da elə burada qəbul edirdi. Baş redaktorun özü kimi əməkdaşları da səfillərdən az seçilirdilər, əksəri də Şərqin bütün guşələrindən lazımi xəbərləri toplayıb gətirən səfillər idi. Baş redaktor onların hər biri ilə onların – əməkdaşların – ana dilində danışırdı, o saat hər şey barədə dəqiq məlumatı olurdu və səfillər vasitəsilə Rusiyadan şifrəli məktub gələndə sevinci yerə-göyə sığmırdı.
Qəzetin adı «Bakı Fəhləsi», onun baş redaktoru isə bu yaxınlarda Sibir həbsxanasından qaçmış, keçmiş dini gimnaziyanın şagirdi, Tiflisli çəkməçi oğlu gürcüydü. Onun ensiz alnı, donqar burnu və həddən artıq qətl və qan görmüş xırda, acıqlı gözləri vardı. Bu, indi özünü Stalin adlandıran məşhur terrorçu İosif Cuqaşvili idi.
Neft mədənlərində rus fəhlələri arasında tətillər çox az hallarda olurdu, amma olanda da köklü olurdu. Lakin çox vaxt fəhlələr tətilə ürək eləmirdilər, bəlkə ona görə ki, bayırdan köməyə ümid bəsləyirdilər.
Bu tətillərin birinə, qəribə də olsa, mən də bulaşmışdım. Həyatımda bu, yeganə hal idi ki, neft sahibkarları sinfinə, yəni özümə qarşı aşkar çıxış edirdim, əslində o vaxt heç on yaşım yox idi, bu da əməlimi silahdaşlarımın gözündə qismən yumşaltdı. Günlərin birində atam evli fəhlələrin işdən çıxarılması barədə əmr verdi, çünki qadınlar və uşaqlar neft mədənləri üçün təhlükə demək imiş. Gələcəkdə ailə qurmaq subay fəhlələrə də qadağan edilirdi, səbəbi də o idi ki, öz gəlirləri ilə fəhlələr ailə dolandırmaq imkanında deyillər. Deməli, əmr öz fəqir balalarının rifahı naminə sahibkarın bir növ qayğısı idi. On yaşımda sosial-siyasi məsələlərə hələ az maraq göstərdiyimdən bu əmrdən təsadüfən xəbər tutdum. Hava yaxşı olanda məni ilkindi üstləri gəzməyə aparan faytonçumun isə bundan xəbəri varmış. Faytonum və bir cüt atım – evdə yer olmadığına görə – neft zavodumuzun yaxınlığındakı kiçik bir tövlədə saxlanılırdı, faytonçum da elə burda yaşayırdı. O, Volqaboyundan gəlmiş rus idi və rus olaraq da bütün rus fəhlələrinin dostu idi.
Bir gün biz dəniz kənarına gedəndə o özünün qəmli taleyindən danışmağa başladı, həm də rusca ki, bizi müşayiət edən azərbaycanlı qoçu heç nə başa düşməsin. Danışdı ki, məni, deyəsən, axırıncı dəfə gəzməyə aparır, çünki o da əksər ruslar kimi işdən qovulur. Bunun niyə belə olması barədə mənim heyrətli sualıma cavab verdi:
– Atanız daha evli fəhlələri saxlamaq istəmir, biz də arvad-uşağımızı öldürə bilmədiyimizə görə gərək acından ölək.
Qismən doğru olan bu cümlə – çünki yüksək vəzifə sahibi kimi mənim faytonçum işdən çıxarıla bilməzdi – məni cinləndirdi. Qavramaq istəmirdim ki, insanlar yalnız ailə qurmaq istədiklərinə görə işdən qovulurlar.
– Dön geri, – faytonçuya əmr etdim, – bura, atamın yanına gedirik.
Atamın bürosuna çatanda otağa keçib soruşdum ki, evli kişilərin hamısının işdən çıxarılması doğrudurmu.
– Əgər onlar adi fəhlələrdisə, hə, – o cavab verdi.
– Niyə axı?
Atam bundan sonra fikrə getdi, sonra uzun-uzadı bir nitq söylədi və burdan da belə çıxdı ki, fəhlələr üç səbəbdən işdən qovulurlar. Birincisi ona görə ki, uşaqları neft mədənlərini yandıra bilər, ikincisi, onlar öz donluqları ilə heç kəsin qarnını doyura bilmirlər, üçüncüsü, evli rusların işdən qovulması ümumiyyətlə məsləhətdir.
Amma mən əl çəkmədim.
– Kişi olan kəs evli olur, – dedim, – tezliklə mən də evlənəcəm, çünki Quran buna icazə verir. Bunu fəhlələrə necə qadağan etmək olar?
– Mən qadağan etmirəm ki, – atam cavab verdi, – sadəcə evliləri mədənlərimdə saxlamaq istəmirəm. Yoxsa qoy evlənsinlər arxayınca özləri üçün.
O bunları deyib yan otaqda gözdən itdi. Ancaq mən təslim olmaq istəmirdim, yenidən faytonuma minib əmr etdim ki, şəhərin general-qubernatorunun yanına sürsün. Onun haqqında eşitmişdim ki, dünyanın ən güclü adamıdır. General-qubernator böyük bir binada yaşayırdı və, təbii ki, özlərinin ağıllı qərarlarının həyata keçirilməsində neft xaqanlarını dəstəkləmək kimi çox dəyərli bir vəzifəsi vardı. Mən burasını bilmirdim və burda ədalətə yetişmək ümidi ilə dəbdəbəli qəbul otağına daxil oldum. Qubernatorun xidmətçisi maraqla məni süzdü. Qubernatorun yanında hələ heç vaxt bu cür gənc neft sahibkarı olmamışdı.
– Gərək ki, qubernator məşğuldur, – məni yolumdan döndərməyə çalışdı.
Lakin mən pəncərəyə gedib küçədə dayanmış silahlı nökərimi çağırdım. O, otağa girdi, qubernatorun xidmətçisinə elə tərs-tərs baxdı ki, bu tayı həmin an gəlişimi qubernatora çatdırdı.
Qubernator, deyəsən, doğrudan da məşğul idi. Onun otağından attaşeyə bənzər bir nəfər çıxıb Əlahəzrətlərini hansı məsələ ilə əlaqədar görmək istədiyimi öyrəndi. Amma mənim izahat vermək fikrim yox idi. Nökərim attaşeni kənara çəkdi və mən əsəbi, həyəcanlı halda qubernatorun otağına soxuldum.
Bığları kayzer Frans Yozefın bığlarına bənzəyən yaşlı general yazı masasının arxasında əyləşib atamın həmkarlarından biri ilə söhbət edirdi. Hər ikisi mənim gəlişimə, deyəsən, mat qalmışdı, amma özlərini elə apardılar