İman kənd Şurasının sədri idi.
– Sənin gözünün qabağında Şura hökumətini yıxacağam, ay İman. Qapından bayraq asmışdın ha, bax orda öz bayrağımı qaldıracağam.
– Hələ ki, qaldırmayıbsan, qaldıranda deyərsən.
– Qaldıraram! Hər şeyin vaxtı var.
– Hökumət ki, var, dovşanı araba ilə tutur. Özü də işini-gücünü buraxıb onun dalına düşmür. Əvvəlcə, hər bəndibərəni bağlayır.
Söz Kərbəlayını götürdü. «Abbasqulu bəyin gəlməsi də elə bənd-bərə bağlamaqdı».
– Sən mənim çörəyimi ayaqladın, İman. Sənə o yerə qədər dəyməyəcəm ki, günahlarını boynuna alıb xəcalət çəkəcəksən.
– Mən hazır-müntəzir oturub gözləyirəm. Oki qaldı xəcalət məsələsinə, onu gözləmə. O vaxt ixtiyar mənim əlimdəydi, istədiyimi eləyirdim. İndi də ixtiyar sizin əlinizdədir. Burda yalvarmaqnan, xəcalət çəkməknən iş düzəlmiyəcək. Sabah təzədən öz yerimə qayıtsam, yenə əvvəlki adam olacağam.
Kərbəlayı özünü elə göstərdi ki, guya onun sözlərini eşitmir və ya bu sözlər ona təsir etmir.
– Aclığın var?
– Yoxdur. Yaxşı-yaxşı yedirdiblər.
– Gözünün içinə kimi yalan deyirsən. Ay uşaq, buna çörək verin.
İman qapıdan çıxarılmamış geri çevrildi. Onu dövrəyənləri yarıb Kərbəlayıya tərəf gəldi:
– Mənə çörək lazım deyil. Səndən tək bir təvəqqəm var.
– Buyur.
– Biz düşmənik. Məni bu saat öldürə də bilərsən, kef sənindi. Nə eləsən, öz işindi. Qolçomaq olubsan – öz yerində. Mənim dediklərimi yaltaqlıq, yaranmaq bilmə. Sən elin namusunu qoruyubsan – öz namusun bilibsən. Düşmən də olsaq, külfətimi sənə ümid oluram. Ədavətin varsa, özümü öldür, qiymə-qiymə doğra, hər şaqqamı bir darvazadan as. Namus məsələsi ağırdı. Bir də ki, bu dünya çərxi-fələkdi, hərləyib gətirir.
– Kişi kişinin namusuna toxunmaz, İman!
– Sağ ol, Kərbəlayı, mənə bircə bu kəlmən lazımdı.
İman onu dustaqxanaya aparan adamların qabağına düşdü.
Atlılar sükut içində dayanıb təpənin üstündəki göy kaşılı günbəzə baxırdılar. Kərbəlayının oğlu Yadullanın qəbri idi. Hər dəfə qara bayramını keçirəndə burada qulplu yeddi qazan asılardı. Yeddi qoyun kəsilərdi. Şivən səsi dağlara düşərdi. İndi qəbrin hər tərəfini qar örtmüşdü. Yoldan keçən yalquzaq izi günbəzin aşağısında dərəyə enib yoxa çıxırdı.
Abbasqulu bəy burdan tez uzaqlaşmaq istədi. Ağır bir duyğu ürəyinə hakim kəsildi, onu əzdi, Kərbəlayı oğlunu unudub. İldə bir dəfə yeddi qazan asmaq onun ruhunu əziz tutmaq deyil. Əgər başını aşağı salıb öz işini görsəydi, bu hoqqanı çıxarmasaydı, doğrudan da demək olardı ki, Yadullanın müsibətindən nəticə çıxarıb.
Yollarına davam etdilər. Cığırda qar atların topuğuna çıxırdı. Onlardan qabaq bu yolda kimsə getmişdi. İzi təzə qar örtə bilməmişdi. Şaxta sınmışdı. Arabir günəş də görünürdü, sonra mahlıc pambığa bənzəyən buludlar hər tərəfi örtdü.
Xəlil «Ərəbin» ayaqları altında qovurqalanan qara baxıb fikirləşdi ki, gecə donacaq. Fikirləşdi ki, elə hər şey belədi. Əvvəl ürək də yumşaq olur, çətinliyə rast gələndən sonra bərkiyir.
Yol çaydan uzaqlaşmışdı. Yarılıb yarısı tökülmüş, bir tərəfi isə şaqqalanmış yarğanın böyründə qarın içində nəsə tərpəndi. Xəlil atdan düşdü. Yüyəni yalın üstünə atıb kökləri yarğandan çıxan palıda tərəf qaçdı.
– Ədə, nə oldu?
Xəlil dinmədi. Dizə kimi qara bata-bata iri daşın dibinə tərəf getdi, tullandı, əlinə heç nə keçmədi. Dizlərini yerə verib qalxdı. Özünü ikinci dəfə atdı. Qarın üstündə uzanıqlı qaldı. Sonra əllərini hər iki tərəfdən gətirib daşa sığınmış quşu tutdu. Xına gözlü, qırmızı ayaqlı kəkliyin ürəyi elə tez-tez döyünürdü ki…
Qara kəkliyə bir-bir baxdılar – ilk dəfə görmüş adamlar kimi. Xəlil ürəyindən keçirtdi ki, Nəriman böyük olsaydı, ona aparardım. Talıbov fikrini gizlətmədi:
– Yaxşı yeməli əti olar, – dedi.
«Quşlar yazıq məxluqdu, xüsusən gözəl quşlar. Şöhrətləri də böyükdür, bəlaları da. Hamı kəklik, qırqovul əti yemək istəyir. Sərçə heç kimin yadına düşmür» – deyə Abbasqulu bəy fikirləşdi. Bir söz deməsə də istəyirdi ki, quşu buraxsınlar. Kəklik qayada oxuyanda daha gözəl olur, Xəlil quşu gödəkcəsinin altından döşünə qoydu.
Yol dikə qalxdı. Onlar çayın uca, əlçatmaz sahilində idilər. Yol buradan aşağı enir, dərədə yoxa çıxır, yenidən qalxır, hərlənib kəndə girirdi. Aşağıda Dəhnəz kəndinin alçaq, yastı damları görünürdü. Bacalardan çıxan göy tüstü dümdüz göyə millənmişdi. Tüstülərə görə evləri saymaq olardı. Qayalardan yuxarıda tüstülər bir-birinə qarışırdı. Adama elə gəlirdi ki, kəndin başı üstündəki buluddan bal kimi süzülən tüstülər bacalara çatanda nazilir, axıb sobalara gedir.
Günəş batırdı. Göy rəngli, sazaqlı axşam çökürdü. Kənddən baxan olsaydı, aşırımda üç atılının siluetini görərdi. Onlar məsləhətləşdilər. Gecəni Dəhnəzdə qalmağı qərara aldılar. Xəlilin burada dostu vardı. Onların evində gecələyərlər, beş-üç adamla söhbət edərlər, vəziyyəti öyrənərlər.
Kəndin girəcəyindəki birinci evin yanında gərmə qalası hörülmüşdü. Pəyədən çıxan peyini yolun üst tərəfinə sərdiklərindən yağan qar sapsarı olmuşdu. Atlar bu sapsarı yerdən keçəndə orada dənlənən sərçələr uçub qalağın içinə dolmuşdu. Divarın o tərəfində zəncir cingildədi. İt hürdü. Onlar bir neçə ev keçdilər. Xəlil atını hasara yaxınlaşdırdı:
– Səməd, ay Səməd, – deyə çağırdı. Peyin dolu səbəti kürəyinə almış kişi pəyədən çıxdı. Səbət buğlanırdı.
– Allah qonağı istəmirsən?
O, bir söz demədən səbəti yerə qoydu. Söyüd şivlərindən hörülmüş həyət qapısını itələyib açdı. Xəlil Abbasqulu bəyin tənəli baxışları altında sıxıldı: yəni bizi niyə belə soyuq qarşıladı sənin dostun. Atdan düşüb onunla döş-döşə dayandı.
– Bu necə qonaq qarşılamaqdı, Səməd?
Ev sahibi yenə də cavab vermədi. Yeriyib Abbasqulu bəyin atının cilovundan tutdu.
Abbasqulu bəyi hər yerdə açıq ürəklə, gülərüzlə qarşılamışdılar. Bu isə qabağına candərdi çıxırdı.
Atdan düşdü, cilovu ev sahibinə verdi. Əllərini, qulaqlarına sürtdü, başının hərəkəti ilə Talıbova «düş» dedi. Xəlil atı həyətdə gəzdirdi.
– Atlar acdı, Səməd.
Səməd pəyənin