Yazılmayan yazı. Sabir Əhmədli

əsrdə buralarda həyat, yaşayış necə olmuşdur? O tay bu tayda başlıca sakinlər kimlərmiş? Bu sarıdan tarixçilər xalqa çox borcludurlar.

      Ruslar Azərbaycana gəlincə, Türkmənçay müqaviləsi bağlananadək, körpülər işləmişdir. Quduz işğalçılar Qafqaza girdikdən sonra körpülər ehtişamını itirmişdir. Yollar dönmüş – şərqə, cənuba yönələn yollar çönüb başıyuxarı – Qafqaza, Rusiyaya, Avropaya uzanmışdır. Azərbaycanın ruslaşması, avropalaşma meylləri də bundan sonra başlamış, qoşa körpü gediş-gəlişini itirmişdir. Yoxsa, hələ çar vaxtı da İranla, Şərqlə əlaqələr büsbütün kəsilməmişdi. Təbrizə, Xorasana, Kərbəlaya, Məkkəyə tacirlər, ziyarətçilər gedib gəlirdi. Elə ki, Sovet hökuməti quruldu, bütün bunların kökü kəsildi. İran, Yaxın Şərq, eləcə də Türkiyə az qala düşmən ölkə kimi beyinlərə yeridildi, İran mənşəli azərbaycanlıları dönə-dönə o taya, Orta Asiyaya, Qazaxıstana sürdülər.

      Cəbrayılda da iranlılar yaşayırdı, onların hamısını ailəlikcə köçürdülər o taya, İrana, Cənub dağlarına, hətta Araza baxmaq yasaq edilmiş təkiydi.

      Ermənilər hələ Qarabağı tutmamışdılar, Sovet hökuməti hələ yıxılmamışdı, rus qoşunu da Azərbaycanda vardı, sərhədd zolağı, sərhəd məntəqələri – zastavalar onların əlində idi.

      Səksəninci illərin axırı Cəbrayılda idim, Akiflə – əmımqızı Məhparənin əri – Horadizə getmişdik. Orada çayxanada bir zabitlə görüşdük, mayordu. Mənim yazıçı olduğumu biləndə dedi: "Bizim zastava rəisləri ilə görüşün". Güman etdim ki, beş-üç hərbçidir. Razılaşdıq.

      Demə, mayor Hadrutda yerləşən qərargahın rəisi imiş. Gerasimovdu, nə idi, sonralar dedikdə Cəbrayılda onu tanıdılar, özü də bildirdilər ki, yaxşı adam deyil, bizə münasibəti də qaranlıqdır.

      Onunla gəldik, məni sərhəd məntəqəsində klub təki bir yerə gətirdi. Bir də baxdım ki, salonda azı iki yüz zabit əyləşib. Demə başqa tədbirləri varmış, "yazıçı ilə görüşü" də qənimət bilib, yığıncağa qatıblar.

      Keçib səhnədə, rəyasət yerində oturduq. Məni mayor təqdim etdi. Başladılar suallar verməyə. Salondakının hamısı sarı, rusdu, bir nəfər olsun qaraqaş-qaragöz yoxdu. Deməli, doxsanacan zastava rəisi idi, Qaradonludan Meğriyəcən bütün sərhəd məntəqələrinə baxırdılar.

      Bunlar sual yağdırmağa başladılar. Birinci onu soruşdular. Bir qısa film vardı, onu televiziyada göstərmişdilər, mən də baxmışdım. Həmin qısametrajlı filmdə belə bir hadisə göstərilmişdi. Sərhəddir, sarı-rus sərhədçi əlində avtomat ona tapşırılmış sahədə, tikanlı məftillər çəkilmiş zolaqda o baş-bu baş gəzmir. Bir oğlan uşağı da onu güdür. Uzaqlaşmağını gözləyir tezcənək dəmir məftillərdən o taya keçsin. Sərhədçi əsgər – saldat şübhələnib. Uşaq yaxınlaşır məftil çəkilmiş sərhəd zolağına. Birdən ozünü atır bu tikanlı məftillərin üstünə, əlində də gitara var, saz olsa daha yaxşıydı. Uşaq o taya keçməkdən ötrü tikanlı məftillərə sarılır, qırmağa çalışır dəmir tikanları. Saldat görür, avtomatı çevirir, atəş açır. Uşaq dəmir-tikan çəpərə sərilir, ölür.

      Zastava rəisləri məndən soruşdular: – Siz o filmə necə baxırsınız?

      Bu kiçik film onlara bərk toxunubmuş. Dedim, təsirli lentdir.

      Daha sonra bir sual verdilər: – O taya can atırdınız, deyirdiniz qoymurlar. İndi aranı-məftili götürmüşük. Bəs, niyə keçmirsiniz o taya? Kimsə yaxın düşmür. – Dedim: – Yüz illərdən bəri yerli əhaliyə oraları yasaq etmiziniz. O tayı düşmən kimi tanıtmısınız. Bizə – əhaliyə bütün məktəblərdə, tarix kitablarında bu sayaq rəy aşılamısınız. Ona görə də indi kimsə inana bilmir ki, yasaq götürülmüş, sərhədlər açılmışdır, oraya getmək olar.

      Daha demədim. Bu ona bənzəyir ki, heyvanı illərlə zəncirdə bağlı saxlayırsan. Sonra açsan da bağlandığı yerdən getmir, qopmur, elə bilir yenə zəncirdədir.

      Üz tutub sərhəd məntəqəsi rəislərindən soruşdum:

      – Araz boyu İranla bizim aramızda neçə zastava var?