Qocaman ulu dağda qədim yaşayış nişanələri, üzüm tənəkləri, cır armud, zoğal ağacları var. Bir "şirə daşı" da var. İri sal daş – təhnəyə yığılmış üzüm əzilir, şirəsi daş novdan axıb tökülürmüş daş çanağa. Şirə daşı min-min illər bundan geriki təki qalır. Dağı yabanı bitkilər bürüyüb. Vaxtilə burada təkələr, dağ keçiləri, ceyran-cüyür, vəhşi heyvanlar, quşlar yaşayırmış. İndi kökləri kəsilib. Yayın cırhacırı, gün altında günortanın istisində Diri dağın kəlləsinə qalxmağımız inanılmazdı. Beyin qaynayırdı. Fazil kəndli balasıydı, özü sarıdan çəkinməsə də, məndən nigarandı. Adamın üz-gözünü qarsan yanğında mən Diri dağın başına qalxa biləcəyəmmi? Bir halda ki, biz Diri dağına, həm də Mazan nənə ocağını görməyə gəlmişik, ocaq bizə kömək edəcək.
Dağın təpəsində bir qədər dolandıqdan sonra endik o üzə.
Endik dağın qurşağına. Dağa çıxmaq çətindir, düşməyə nə var. Fazil məni gətirdi bir qədim abidə-qəbrə. Qəbir dörd yandan arşın yarımca daşla hörülmüşdü, ortadan bir armud, bəlkə iydə ağacı qalxırdı. Ağac elə bil daşlaşmış, öz heykəlinə çevrilmişdi. Yarpaqları, budaqları qaya parçası təkiydi. Arada qəbirdi. Bu, Mazan nənənin qəbriydi. Ocaqdı.
Yaxında iki kişi əyləşmişdi. Bunlar hər ikisi yaxın kənd, Qumlaqdandılar. Oranın kişilərinin əksəri dəmiryolçu olur. Arada qoyuna, mala nobata gedirlər. Bunların da iki bölük qoyunu vardı, vermişdilər döşə. Özləri yıxılmış çinar gövdəsinin üstündə oturmuşdular. Salamlaşıb əyləşdik, söhbətləşdik. Həmin bu kişilərdən biri necə oldusa, söhbətdə dedi. "Buralar erməni yeri olub". Ağlıma gəldi: Axı, Bakı-Naxçıvan, Bakı-Noraşen, İrəvan-Bakı, Bakı-Qafan qatarları buradan keçir. Bu qatarlarda, vaqonlarda əksərən ermənilər gedib gəlirlər. Bu da ki, bələdçidir, yola baxandır, nədir. Ermənilər görünür qılıqlayıb bu rəyi yeridiblər gic müsəlmanın beyninə: "Buralar erməni yeridir". Ancaq oradan, dəmiryoldan gələ bilərdi bu azğın söz onun başına.
Diri dağı heybətli yerdir, Mazan nənənin məzarı adama doğma gəlir. Elə bil doğrudanca öz nənəndi. Zənən, qadın xaylağına abidə çox az qoyulur. Qadın adına ocaq da çox az rast gəldiyimizdir. Yuxarıda bulaqdı. Suyundan içdik, onları çoban mətəsində qoyub, tərpəndik. Bu dəfə bir də Diri dağa dırmanmayıb, enişdən dolandıq. Maşınımız bizi gözləyirdi.
Beləliklə, Cəbrayıl yeddi qardaş bir bacı olan pirlərin birinin adıdır. Cəbrayıl şəhərinin günbatanında ucalan, Xubyarlıdan yuxarı, Ziyaratdan sallanıb gələn, Minbaşıya, Kavdara doğru alçalıb, təpəliyə çevrilən dağların üz enişə ən hündürü Gordu, Alpaşa yalları, Yarəhmədli aşırımıdır. Buranın adı Mazan nənənin yeddi qardaşının birinin – Cəbrayıl atanın adından götürülmüşdür. Cəbrayıl qəsəbəsinin bir parçası, çaylağın o tayı Mirzəcanlılar özləri də boyunlarına alırlar ki, onların yaşadığı yer əslində Arazbasar, Maşanlı, Hasanlının torpağıdır. Bəs, Mirzəcanlılar kimdir? Haradan Gəliblər? Burası bilinmir, açılmayıb, araşdırılmayıb. Deməyə də dil gəlmir. Mirzəcanlı sözündən erməni iyi gəlir, ermənilər bu adı bizdən götürüblər. Onların türkdən ad, soy götürmələri saysız-hesabsızdır. Sonra, Mirzəcan Mədətov qardaşları da ermənidir. Biri çarın Qafqazı işğal ordusunda general, o biri tərcüməçi – Aşıq Pərinin sevgilisi.
Doğulduğum məskənin adı, kökü ilə beləcə tanış olduq. Bu, mənim yerim-yurdum. Orasını deyim ki, Cəbrayılda bəziləri indiyədək bizi xalis Cəbrayıllı saymırlar. Niyə?!
Qonşumuz İsgəndər oğlu Mustafa atamgil yuxarıda İsgəndər yurdu sayılan məhlədə yer götürüb ev tikəndə, demişdi: "Sizin torpağınız odur, Ləmbərəndədir. Gedin orda ev tikin". O torpaqlar qədimdən Mustafagilinmiş. Amma artıq kiminsə dədə-baba torpağına yiyəlik eləməsi götürülmüşdü. Kim harada istəyir, yerli sovet harada yer verir, orada da tikirdilər. Bəyin, xanın, mülkədarın nə həddi vardı, indinin indisində dura torpaq davasına. Heç bəyliyini söyləyə bilirdi? Bəs bu söhbət haradan? Mən öz soyumuzu tapmaqdan ötrü, Mustafa kişinin söylədiyi sözü açmalıyam.
Cəbrayıl şəhərciyi özü – məncə, kəndlərdən xeyli sonra yurd salınıb. Nə vaxtdan, tarixcə bilinmir. Dürüstləşməyib. Cəbrayıl qədim qəsəbədir, görünür, Türkmənçaya qədər buralar daha gediş-gəlişli olmuşdur. Ruslar gələnədək, Cəbrayılın – Qarabağın başlıca get-gəli, ticarəti, alveri Xudafərindən olmuşdur. Xudafərin adlanan iki körpünün biri indi tarixçilərin söylədiyinə görə, eramızdan qabaq, gərək ki, VII əsrə aid edilir. Sınıq körpü burada sınmaq, dağılmaq mənasında yox, körpünün quruluşu ilə bağlıdır; "sınıq" görünür körpünün endimi, üstü, bütünlükdə görünüşünə görədir. Amma öndəki körpü doğrudan da sınmışdır. Belə ki, ondan çox sonra tikilmiş, eramızın V əsrinə aid edilən aşağıdakı körpü salamat qaldığı halda, birinci körpünün on bir aşırımının bir neçəsi gövdədən qopmuş, uçurlanmış, sulara qərq olmuşdur.
İlk körpü daha əzəmətli, gözəldir. Hündürdür. Üz daşları mərmər təkidir. Sal, parlaq, hamar. Hər iki körpü çaydakı qayalara bitib qalxmışdır, özülü möhkəmdir. Qarabağın, eləcə də Azərbaycanın İrana, İraqa, Suriyaya keçmək üçün yolları, buradan, bu körpülərdənmiş. Onda, o tarixdə Cəbrayıl da başlıca düşərgələrdən biri sayılmışdı.
Belə baxanda Cəbrayıl ölkənin, Qarabağın o tayla, İran və yaxın Şərqə başlıca keçid yeri imiş. Qədimlərə getdikcə, bu yerlərin dəyəri, mövqeyi daha aydın olur. Sınıq körpü eramızdan qabaq tikilmişdir. Araz üstünün qədim zamanlardan başlıca gediş-gəliş yolu olduğu bilinir. Arazı keçməkdən ötrü yer Xudafərin körpüləri olmuşdur.
Arazbasarda körpülərə mən çox tamaşa etmişəm. İlk kərə Cəbrayıla müəllim işləməyə gələndə getmişəm, görmüşəm oranı. Sonralar rayona hər gələndə körpülərə baş çəkmişəm. Bu körpülərə tamaşa etmək gözəldir. İri, sal, ağ daşlarla örtülmüş körpü on bir aşırımdır, tağlar hündür, uca, qəşəngdir. Orada suvarma üçünmü, nə üçünsə körpü döşəməsinin yanı ilə boruya oxşar tikili də var. Bəlkə də su qurğusudur, suyu qaldırıb, ötürürmüşlər çayqırağı torpaqlara. Bu körpü tikilən iri, hamar, sal daşların haradan gətirildiyi adamı düşündürür. Roma imperiyası haranı tutsa orada, ilk növbədə məbəd, jardən-bağ salar, körpülər tikərmiş. Avropada romalıların tikdikləri belə abidələr var. Onları turistlərə göstərirlər. Cəbrayılda, Qumlağ yaxınlığında