Fevralın ortalarında Monte Okuranı tərk etdik, cəbhənin həmin nöqtəsindəki P.O.U.M. könüllüləri ilə birlikdə Xueskunu mühasirəyə alan orduya qoşulduq. Yük maşınları bizi qırov basmış düzənliklə təxminən səksən kilometlik məsafəyə apardı. Yolun hər iki tərəfində budanmış üzüm başları və torpağın altından yenicə baş qaldıran arpa zəmiləri uzanıb gedirdi. Yeni mövqeyimizin dörd kilometrliyində oyuncaq şəhərciyə bənzəyən Xuesku görünürdü. Hələ neçə ay əvvəl, Sietamo ələ keçiriləndən sonra respublika ordusuna komandanlıq edən general gülə-gülə “Sabah Xueskoda qəhvə içəcəyik” – demişdi. Amma belə olmamışdı. Bir neçə qanlı hücum hazırlanıb həyata keçirilsə də, şəhər möhkəm dayanmışdı. “Sabah Xueskoda qəhvə içəcəyik” – sözləri isə orduda lətifəyə çevrilmişdi. Əgər nə zamansa yolum bir də İspaniyaya düşsə, mütləq Xueskoda qəhvə içəcəyəm.
V
Martın sonlarına qədər cəbhənin Xuesko altındakı şərq hissəsində heç bir hadisə baş verməmişdi. Demək olar ki, heç bir hadisə. Düşməndən min iki yüz metrlik aralıda səngər salmışdıq. Faşistlər geri oturdulub Xueskoda möhkəmlənəndən sonra respublika ordusu düşməni təqib etməyə xüsusi səy göstərməmişdi. Bu səbəbdən də cəbhə xətti şəhər ətrafında nal kimi əyilmişdi. Sonrakı hücumlar nəticəsində çətin də olsa, naslvari əyrini bir az düzəltmək lazım gəlmişdi. İndi düşmən elə bil, yox kimi idi. Bizim fikrimizi isə sadəcə iki şey məşğul edirdi: necə qızınmaq və yeməyə haradan bir şey tapmaq. Əlbəttə, bu ayrı heç nəyə maraq göstərmədiyimin dəlil-sübutu sayıla bilməz. Maraqlar barədə sonra yazacağam. İndi isə hadisələrin ardıcılığını pozmadan respublikanın daxili siyasi vəziyyəti haqqında təsəvvür yaratmağa çalışacağam.
Əvvəlcə müharibənin siyasi tərəfinə elə də əhəmiyyət vermirdim. Yalnız onun içərisinə düşəndən sonra siyasətlə maraqlanmağa başladım. Əgər partiya siyasətinin dəhşətləri sizə maraqlı gəlmirsə, səhifələrin üstündən oxumadan ötüb keçə bilərsiniz. Təhkiyəmin siyasi hissəsini də məhz bu məqsədlə ayrıca fəsildə yerləşdirirəm. Həm də ispan müharibəsi haqqında yalnız hərbi baxımdan söz açmaq düzgün olmazdı. Bu, hər şeydən əvvəl siyasi müharibə idi. Cəbhə xəttinin arxasında, respublikaçıların sıralarında gedən partiyadaxili mübarizənin mahiyyətini aydınlaşdırmadan ön xətdə baş verən hadisələri, xüsusən də müharibənin birinci ilinin özünəməxsusluqlarını başa düşmək mümkün deyil.
İspaniyaya gəldiyim ilk vaxtlarda nəinki siyasətlə maraqlanırdım, hətta onun mövcudluğundan bixəbər idim. Müharibə getdiyimi bilirdim, lakin xarakteri haqqında heç bir təsəvvürüm yox idi. Əgər məndən könüllülərin sırasına nə üçün qoşulduğumu soruşsaydılar, belə deyərdim: “Faşizmə qarşı vuruşmaq üçün!” Nəyin uğrunda vuruşduğumu soruşana isə cavabım belə olardı: “Bəşəri dəyərlərin qorumnası naminə!” Mən bu müharibəyə “Nyus-Kronikl-Nyu steytsmen” jurnalının verdiyi tərifi qəbul etmişdim. Orada deyilirdi ki, ispan müharibəsi “sivilizasiyanı Hitlerin maliyyələşdirdiyi polkovnik Blimplərin17 ordusundan qorumaq üçün” aparılır. Barselonanın inqilabi atmosferi məni çox həyəcanlandırmışdı. Lakin bu atmosferin mahiyyətini başa düşməyə can atmamışdım. P.S.U.C., P.O.U.M., F.A.İ., C.N.T18., U.G.T19., J.C.İ20., J. C.U21., AİT kimi yeknəsək adlarla tanınan siyasi partiya və həmkarlar təşkilatlarının kaleydoskopuna gəldikdə isə, onlar məni sadəcə əsəbiləşdirirdilər. İlk baxışdan adama elə gəlirdi ki, İspaniya ixtisar epidemiyasından əziyyət çəkir. P.O.U.M.-un (Barselonaya İ.L.P22. xətti ilə gəldiyimə görə P.O.U.M.-a qəbul edilmişdim) könüllülər dəstəsinin tərkibində olduğumu bilirdim. Lakin partiyalar arasında fərqlərin əhəmiyyətli ağlıma da gəlmirdi. Monte Poçeroda bizdən soldakı mövqelərdə sosialistlərin (P.S.U.C. nəzərdə tutulurdu) dayandığını eşidəndə bərk təəccübləndim və soruşdum: “Məgər biz sosialist deyilik?” Həyatı uğrunda mübarizə aparan xalqın partiyalara bölünməsi mənə səfehlik təsiri bağışlayırdı. Fikirlərimdə sadə bir düşüncəyə əsaslanırdım: “Partiya cəfəngiyyatını bir tərəfə ataq və müharibə ilə məşğul olaq”. Bu həm də ingilis qəzetlərinin hiyləgərcəsinə təbliğ etdikləri düzgün “antifaşist” mövqe idi. Təbliğatdan məqsəd mübarizənin əsl mahiyyətini anlamağın qarşısını almaq idi. Lakin eyni münasibəti İspaniyada, xüsusən də Kataloniyada hifz eləmək imkansızdı. İstəsə də, istəməsə də hər kəs sonda öz partiyasını seçirdi. Kimisə partiya, yaxud həmin partiyanın siyasi xətti maraqlandırmaya bilərdi. Lakin hər kəs yaxşı başa düşürdü ki, indi söhbət onun fərdi taleyindən gedir. Könüllülər dəstəsində xidmət dövründə siz antifaşist ordusunun əsgəri idiniz. Eyni zamanda həm də iki siyasi istiqamət arasındakı mübarizədə kiçik fiqur idiniz. Mən yandırmağa çırpı axtarmaq üçün yamacda süründüyüm vaxt baş verənlərin həqiqi müharibə, yoxsa “Nyus kronikl”in uydurması olması haqda çox düşünürdüm. Barselona üsyanı zamanı kommunistlərin pulemyot atəşlərindən gizlənmişdim. İspaniyanı tərk edəndə isə polis təqiblərinə məruz qalmışdım. Və bütün bunlar P.S.U.C.-da deyil, P.O.U.M.-da xidmət etdiyimə görə baş vermişdi. Sən demə bu iki abbreviaturanın çox böyük fərqi varmış.
Respublikaçı qüvvələr arasında fikir ayrılıqlarının necə yarandıığını anlamaq üçün əvvələ qayıtmaq lazımdır. Güman etmək olar ki, döyüşlərin başlandığı 18 iyul günü Avropanın bütün antifaşistləri rahat nəfəs aldılar. Nəhayət ki, faşizmlə mübarizəyə qalxan demokratik hökumət tapılmışdı. Uzun illər özlərini demokrat sayan qüvvələr faşizm qarşısında addım-addım geri çəkilirdi. Yaponlara Mancuriyada ürəkləri istəyən kimi ağalıq eləməyə imkan yaratmışdılar. Hitler hakimiyyətə gəlib ağına-bozuna baxmadan siyasi əleyhdarlarına divan tutmağa başlamışdı. Mussolini həbəşlərin təpəsinə bomba yağdırırdı. Bütün bunlar baş verən zaman əlli üç millət (ümidvaram ki, sayda səhvə yol vermirəm) xeyirxah istəklə sadəcə “Əlinizi çəkin!”-deyirdi. Lakin Franko mötədil – sol hökuməti devirməyə cəhd göstərəndə heç kimin gözləmədiyi halda ispan xalqı ayağa qalxdı. Hamı artıq ispan tarixinin dönüş anının gəldiyini düşünürdü. (Həqiqətən belə olması da mümkün idi). Eyni zamanda ümumun diqqətindən yayınan faktlar da az deyildi. Əvvəla, Frankonu Hitler və Mussolini ilə eyniləşdirmək düzgün olmazdı. İspan diktatorunun üsyanı kilsə və aristokratiyanın tərəfdar çıxdığı hərbi qiyam