Bu cür iddia mənə o qədər də inandırıcı görünmür. Bir duyğunun enerji mənbəyi olması, ancaq o duyğu özü güclü bir ehtiyacın ifadəsi olarsa mümkündür. Dini duyğuya gəldikdə isə, onun çağalıq dönəminin köməksizliyindən və o halın doğurduğu ata həsrətindən yaranmasını vurğulayan ideya, xüsusən də bu duyğunun sadəcə uşaqlıq dönəmindən uzanıb gələn duyğu deyil, həm də Taleyin qüdrətli gücü qarşısında hiss edilən əndişə üzündən sürəkli var olan və qorunan bir duyğu olduğunu nəzərdə saxlayarıqsa, mənə rəddedilməz görünür. Ata himayəsinə duyulan ehtiyac qədər güclü olan başqa bir uşaqlıq ehtiyacının mövcudluğu ağlıma gəlmir. Beləliklə də sərhədsiz narsisizmin yenilənməsinə yönəlik meyil ola biləcək “okeanvari” duyğunun rolu arxa plana sıxışdırılır. Dini davranışların köklərini aydın bir surətdə araşdıraraq, onun uşaqlıq dövrünün acizliyinə bağlı olduğu qənaətinə varmaq mümkündür. Çağa köməksizliyinin arxasında başqa məsələlər də ola bilər, lakin onlar bizə hələlik naməlum qalıb.
“Okeanvari” duyğunun din ilə sonralar qovuşduğunu təsəvvür edə bilərəm. Bu duyğunun intellektual məzmununu əmələ gətirən “Kainatla birlik içində olmaq” yaşantısı bizə, ilkin dini təsəlli cəhdi kimi, “eqo”nun xarici dünyadan gəldiyini sezdiyi təhlükəni inkar etməyinin digər bir yolu kimi görünür. Bir daha etiraf etmək istəyirəm ki, bu cür qeyri-maddi, ələkeçməz incəliklərlə və hadisələrlə məşğul olmaq mənimçün çox çətindir. Bilgiyə duyduğu doymaqbilməz aclığı ucbatından ən əcaib eksperimentlərə sürüklənən və bu fəaliyyəti nəticəsində ensiklopedik bilgilərə yiyələnməsiylə bədgümanlaşıb əllameyi-cahan halına gələn başqa bir dostum, yoqa təmrinləri zamanı, dış dünyadan qopub uzaqlaşmağın, diqqətini vücud funksiyalarının üzərində toplamağın və bəlli formada nəfəs alıb-vermə metodunun onda, psixi həyatın ən əski, çoxdan üstü örtülmüş əzəli hallarına qayıtmaq kimi izah etdiyi yeni hisslər və koenesteziya əhvalı doğurduğuna məni inandırdı. Bu dostum, necə deyərlər, bir çox mistik bilgəliklərin fizioloji təməllərinin bu əhvalda yatdığını düşünür. Lakin biz bununla psixi və zehni həyatın trans və ekstaz kimi qaranlıq və qeyri-müəyyən özəllikləri sferasına keçmiş oluruq. Bu vəziyyətə uyğun olaraq isə mənim içimdən Şillerin dalğıcının bu sözlərini hayqırmaq gəlir:
“Nə xoşbəxtdir burada pənbə ziya içində nəfəs alan kəs!”
2
“Bir illüziyanın gələcəyi” adlı yazım dini duyğunun ən dərin qaynaqlarından çox siravi insanın dindən nə anladığı barəsindəydi; yəni, bir tərəfdən bu dünyanın müəmmalarına qibtə ediləcək bitkinliklə aydınlıq gətirən, digər tərəfdənsə qayğıkeş bir İnayətin onun həyat yoluna nəzarət edəcəyi və burada yaşayarkən üzləşdiyi məyusluqların o biri dünyada əvəzini ödəyəcəyi barədə təminat verən vədlər və təlimlər sistemi haqqındaydı. Siravi bir insan bu qayğıkeş İnayəti öz təsəvvüründə müstəsna dərəcədə yüksəldilmiş ata obrazından başqa şəkildə canlandıra bilməz. Yalnızca belənçi bir ata insan-övladlarının ehtiyaclarını anlaya bilər və onların dualarıyla yumşala, peşmanlıqlarıyla, tövbələriylə sakitləşə bilər. Bütün bunlar o dərəcədə infantil, o dərəcədə reallığa yaddır ki, fanilərin böyük əksəriyyətinin həyatın bu şəkildə şərh olunması səviyyəsini heç zaman aşa bilməyəcəyini anlamaq insansevər bir zəkaya ağrı-acı yaşadır. Dövrümüzün, bu cür dinin gələcəyinin ümidsiz olduğunu qəbul etməsi gərəkən əksər insanlarının həmin dinin parçalarını şiddətlə qorumaqdan ötrü arerqard müharibələr apardığına şahid olmaq daha da utancvericidir. Adam istəyir ki, bu möminlərin arasına girib, dinin Tanrısının yerinə şəxssiz, kölgəli və abstrakt prinsiplər qoymaqla onu xilas edəcəklərini dü şünən bu filosoflara “Tanrının adını hədər yerə xatırlamayın!” xəbərdarlığı göndərsin. Keçmişdə bəzi böyük insanlar bu cür davransalar da burada onları örnək götürmək doğru deyildir. Çünki, nə üçün bu cür davranmağa məcbur qalmış olduqlarını bilirik.
Gəlin, siravi insana və dininə – din adına layiq olacaq yeganə din örnəyinə- qayıdaq. Bu yerdə ağlımıza, böyük şair və mütəfəkkirlərimizdən birinin dinin sənət və elmlə əlaqəsi barədə söylədiyi mülahizəsi gəlir:
Elmlə sənəti olanın, demək, dini də vardır,
Bunlardan məhrum kəssə dinə sarılmalıdır. 5
Bu kəlam bir yandan dini bəşəriyyətin iki yüksək nailiyyətiylə qarşı-qarşıya qoyur, digər tərəfdənsə onların həyatdakı dəyərləri baxımından bir-birinin yerini tuta biləcəklərini, yaxud bir-birinin yerinə keçə biləcəklərini iddia edir. Əgər biz (sənəti və elmi olmayan) siravi insanı dindən məhrum etməyə can atsaq, o zaman şairimizin avtoriteti bizdən yana olmayacaq. Ona görə də şairimizin bu aforizmini təqdir etmək üçün başqa bir yola əl ataq. Çiynimizə yüklənmiş həyat bizimçün çox ağırdır; bizim qarşımıza xeyli sayda ağrı-acı, xəyal qırıqlığı, məyusluq və öhdəsindən gəlməyin mümkünsüz olduğu görəvlər, problemlər çıxarır. Buna görə də həyatı dözüləsi hala gətirmək üçün sakitləşdirici, yüngülləşdirici vasitələrə əl atmaya bilmərik. Teodor Fontane “yardımçı dirəklər olmadan yaşaya bilmərik” söyləmişdi. Bu cür yüngülləşdirici vasitələrin üç növ olduğunu yəqin etmək olar: səfalətimizi aşağılayıb kiçiltməklə onu yüngülləşdirən güclü başqatmalar, bu səfaləti azaldacaq dolayı məmnuniyyətlər, bizi bu səfalətə qarşı qeyri-həssaslaşdıracaq kefləndirici maddələr. Bu cür bir nəsnə zəruridir. 6 Volter “Kandid” əsərinin sonunda hər kəsin öz baxçasıyla uğraşmalı olduğunu söyləyərkən başqatmanı nəzərdə tutur. Elmi məşğuliyyət də bu cür bir başqatmadır. Sənətin bəxş etdiyi həzzlər reallıqla təzad təşkil edən illüziyalar olsalar da, fantaziyanın psixi həyatdakı sağlam mövqeyi səbəbindən böyük psixoloji təsirə malikdilər. Kefləndirici maddələrsə vücudumuza təsir göstərir və onun kimyasını dəyişdirirlər. Bu sırada dinin yerini təyin etmək asan deyil. Geniş araşdırmaya ehtiyac yaranır.
İnsan həyatının mənasıyla bağlı sual dəfələrlə soruşulub; ancaq indiyə qədər qənaətbəxş bir cavabı olmayıb. Bəlkə də belə cavab ümumiyyətlə yoxdur. Bu sualı verənlərin bir çoxu əlavə edirlər ki, əgər həyatın mənasız olduğu aydınlaşarsa, o zaman həyat onların gözündə dəyərini itirər. Lakin bu təhdid heç nəyi dəyişmir. Bu təhdid, bir çox örnəyindən agah olduğumuz insan lovğalığından qaynaqlandığı üçün, həyatın mənasıyla bağlı sualın bu cür qoyuluşundan imtina etmək də olar. Taleləri insana qulluq etmək olmadığı təqdirdə, heyvanların həyati məramından heç bəhs edilmir. Ancaq bu cür yanaşma da tənqidə tab gətirməz, çünki insanlar heyvanların çoxuyla- onları təsvir etməyi, klassifikasiya etməyi, öyrənməyi istisna etsək- heç bir iş görmürlər, üstəlik saysız-hesabsız heyvan növü də insanların gözünə görünmədən həyatlarını bitirib yerüzündən silinmiş və bu cür istifadədən uzaq qalmışlar. Bir daha təkrar edim ki, həyatın mənası və məramıyla bağlı