Həmin vaxt anamın otuz beş-otuz yeddi yaşı olardı, on iki il yarımdan çox idi ki ərdə idi, üç oğlu və bir qızı vardı.
Əri həmin vaxtlar Yaponiyada müharibə əsiri idi, iki böyük oğlunun yaşı onu keçmişdi, onlar Yavada hardasa kişilər üçün nəzərdə tutulan düşərgədə idilər (Bu, sonradan məlum oldu, bütün bu zaman ərzində anam ərinin və övladlarının harada olduğunu, hətta onların sağ olub-olmadığını da bilmirdi).
Nənəmin – anamın anası, böyük bəstəkar Van Maarenin arvadı – sağlıq durumu yaxşı deyildi. Sonlara doğru onu yalnız mətbəx rəfində arıq, rəngi sarımtıl, hər keçən gün səpgiləri daha da artan, eyni zamanda bədəni soyuyan halda – hərçənd günəş çöldə yandırıb-yaxırdı və isti içəriyə də vururdu – xatırlayıram. Gecələri bədənini isti saxlamaq üçün bacımla mən növbə ilə onunla yatmalı olurduq, amma sona kimi dözə bilmədi, o da, bəstəkar əri kimi, yapon düşərgəsində öldü.
Qəfildən anam yeganə qızını da itirir, bacım dizenteriya xəstəliyinə yoluxmuşdu, sonra da başqalarını yoluxdurma riski olduğu üçün onu düşərgə hospitalı deyilən yerə aparmışdılar. Həmin yerə daxil olan hər kəsin oradan diridən çox ölü çıxmaq şansı vardı (Bacım yaxşılaşdı, 1945-ci ildə, onun səkkiz yaşı olanda dörd yaşında geyindiyi paltar hələ də əyninə olurdu).
Məni də anamın yanından ayırdılar, yaxud belə deyək, onu məndən ayırdılar. Necə ki, o, mənim sahib olduğum son şey idi, mən də onun hələ də sahib olduğu son şey idim.
Amma ikimizin də ən son sahib olduğumuz şey bizim həyatımız idi. Yəqin, bu, anam üçün az əhəmiyyətli nəsnə idi, mən isə həyatın nə olduğunu öyrənmək üçün kifayət qədər yaşamamışdım.
Yaponların Tcidenq düşərgəsində istifadə etdiklər psixoloji işgəncə texnikaları arasında müntəzəm, amma gözlənilməz reydlər də vardı. Bu reydlər vaxtı əslində qadın düşərgəsinə məxsus olmayan bütün oğlan uşaqları analarından ayrılıb həmin evdən aparılırdı. İçlərində mənim də olduğum bu balaca oğlanlar uzun sıralara düzülür və düşərgədən bəzən günlərlə yol gedərək harasa başqa yerə aparılırdı. Həmin ərəfədə isə o qadınlar arasında oğlancığazların ya güllələndiyi, ya da yaşı ondan aşağı oğlanlar üçün nəzərdə tutulan, “uşaq karvanı olan” hansısa İndoneziya arxipelağının adasına dəniz yolu ilə aparıldıqları ilə bağlı şayiələr dolaşırdı.
Bu ekspedisiyalar haqqında heç nə xatırlamıram, xatırladığım sadəcə biz oğlanları işlətdikləri idi. İşimiz ya alaq otlarını təmizləmək, ya harasa daş düzməkdən, yaxud, odun yığmaqdan, taxtabiti tutmaqdan ibarət olurdu. Başqa sözlə, biz “uşaq işləri” görməli olurduq. Amma bir yapon əsgərinin dizinin üstündə oturduğum, onun siqaretindən bir qullab almağa mənə icazə verməsi də yadımdadır.
Dəqiq yadımda qalan məni anamdan kal meyvəni budağından dartıb qoparanda ağacın üzərindəki bütün yarpaqlar narahatlıqla xışıldayır ha, elə ayırmaqlarıdır.
Məşhur babama məxsus köhnə topi qoyurdum başıma (Kişilərin geyindiyi ənənəvi İndoneziya baş geyimi). Onun baş geyimi ilə bəzənib Tcidenq boyunca təntənə ilə addımlayırdım.
Əgər düşərgədə gəzərkən bir yaponla qarşılaşsan, bu zaman hörmətlə dayanıb ona təzim etməli idin. Bu məcburi hörmətə mən özümünkünü də əlavə etmişdim: mübaliğəli əda ilə topimi başımdan çıxarır və qalın səslə: “Tabe, tuan” (malay dilində: “Salam, cənab”) deyirdim. Əgər bunu anamın əlini tutarkən edirdimsə, onda əsgər keçəndə başımı onunla birgə tozlu yollara doğru təzim edirdim. Bu zaman o, qəzəblə qolumu çəkərdi, yaxud, mərasim bitən kimi başıma birini ilişdirərdi və topim başımdan uçub düşərdi.
Anama uzaq məsafədən mənim qayıdan uşaqların arasında olduğumu deyən məhz bu topi idi, analarından ayrılan başqa oğlanların başları arasında yellənən bu topi! Mən heç zaman qayıdan uşaqların arasında olmamışam. Hər zaman xaotik durumlarda, yürüşlərdə, “çıx düzül” çağırışlarında, mənim arasında itdiyim sıxışan izdihamda olduğumda belə anam məni papağımdan görüb tanıyardı.
Anamla mən bir-birimizi yenidən tapdığımızda hətta anam üçün papağımı yenidən çıxartmışdım: “Tabe, nynonya”. Anamı yenidən tampaqda heç zaman uğursuz olmamışam, yalnız biri mənim anam olan minlərlə ananın içində belə anamı tapardım.
Atdığım hər addımda anamla aramızda məsafə böyüyürdü və sonda anam qeyb oldu. Oğlanların cərgəsi küçəni buruldu, düşərgəni tərk etdi və məşğul küçələr bağlandı, amma anam qeyb olmazdan öncə ona yelləmək üçün papağımı çıxartdım. Xudahafiz, əziz ana!
Anamla mən məhz həmin tarixdən bəri – indi artıq, demək olar ki, 40 il – bir-birimizlə görüşüb xudahafizləşərkən ayrılığımızı malay dilində olan xüsusi bir vidalaşma sözü ilə möhürləyirdik. Uşaq vaxtı çevrilib bir daha anama baxar, papağımı çıxarardım, anam isə mənim uşaqları itələdiyim, özümün sıxışdırıldığım, ona “Ketemu lagi!” (malay dilində: “Səni sevirəm, xoşbəxt, ol, bəxtəvər ol”) qışqırdığım anlarda arxada, yol kənarında qalardı.
“Ketemu lagi” sözlərini dayəmiz İtihdən eşitmişdim. Anam onu və onun kiçik övladlarını düşərgəyə götürəcək yük maşınının içində yox olduğunda İtih hönkürtü ilə ağlayaraq bu sözləri deyib anamın önündə bizimlə vidalaşmışdı.
Mən bu sözləri anama qışqırdığımda onun üzündə təəccüb ifadəsi yarandı. Bu sözlər bir uşağın ağzından çıxa bilmək üçün son dərəcə təntənəli, son dərəcə arsız səslənirdi. Amma sonra anam gülmüşdü, mən də həyatımın qalan hissəsində bilmişdim ki, anama “ketemu lagi” desəm, güləcək.
Bu sözlər “xudahafiz”dən daha çox şey deməkdir. Bu sözlərin mənası “gedəcəyin yerdə xoşbəxt, bəxtəvər olasan”dır.
Bu sözlər onun ölümünə kimi bir-birimizə yüzlərlə dəfə “xudahafiz” dediyimiz anamla mənim aramda müqəddəs, ayrılıq anlamını verən koda çevrildi, çünki biz hər ikimiz nadir hallarda dayanan külək kimi idik, hər zaman hardansa harasa əsirdik. Və son bir neçə dəfəyə kimi bir-birimizə “xudahafiz” dediyimiz hər bir halda biz gülərdik. Axır vaxtlar yalnız gülərdik, amma sadəcə gözlərimizlə gülərdik, hərçənd bircə dəfə hönkürüb ağlasaydıq, bu, bizə daha çox uyğun gələrdi.
III
BAŞQA HAVAYLA NƏQL EDILƏN EYNI ƏHVALAT
Müharibədən sonra Niderlanda geri göndərildikdən sonra mən, demək olar, dərhal uşaqlığımın qalan dövrü ərzində monastır tipli internat məktəbdən yox oldum. Çünki düşərgədə yaşadıqlarım və İndoneziyada postmüharibə dövründə baş verən digər olaylar məni “vəhşiləşdirmişdi”. Mənim “mənəvi hisslərim”, “doğru olana”, “səhv olana” qarşı “hisslərim” yox idi və heç bir səlahiyyət, hakimiyyət tanımırdım.
(Həqiqətən də həmin günlər mən son dərəcə xoşbəxt