1908 елның мартында «Әлислах» газетасында «Китаплар хакында мөхакәмә» циклында Ф. Әмирханның бер мәкаләсе басыла. Бу – С. Рәмиевнең «Китап» нәшриятында чыккан «Низамлы мәдрәсә» исемле комедиясенә рецензия. Ф. Әмирхан бу мәкаләсендә кыю рәвештә болай ди: «Сәгыйть әфәнде бу әсәрнең сюжетын, «Мәдрәсәи Хөсәения»дән (Оренбург. – М. М.) алып, хәтта геройларын да шундагы хәлфәләр вә мөдирләрдән, ягъни натурадан алып язгандыр… «Мәдрәсәи Хөсәения» хәлфә вә мөдирләренә дә, бу әсәрдән үз сурәтләрен карап, әгәр авызлары чалыш күренсә, көзгегә ачуланмаска, бәлки авызларын турайтыбрак тотарга тырышырга тәүсыя35 итәм»36. Моннан күренгәнчә, прототипларны эзләү, ачыклау тәнкыйтьтә бүген генә күтәрелгән мәсьәлә түгел. Безнең татар әдәбияты белемендә исә прототипларны ачу мәсьәләсе бөтенләй куелмаган. Г. Ибраһимов иҗаты буенча «Безнең көннәр» һәм «Кызыл чәчәкләр»дәге ике геройның прототипларын ачуга багышланган бер мәкаләдән тыш (Казан утлары, 1977, № 1), бу юнәлештә башка хезмәтләр күренми. Рус совет әдәбиятында исә моңа гаять зур әһәмият бирелә. М. С. Альтман, мәсәлән, рус әдәбиятындагы дүрт мең чамасы персонажның прототиплары таблицасын төзегән һәм прототиплар ачуның якынча методикасын эшләгән. Аның хезмәтендә прототиплар а) замандашларының истәлекләре, сөйләүләре, б) фамилия, исемнәрендәге охшашлык аркылы ачыла37.
М. С. Альтман тәкъдим иткән методның башка пунктлары да бар. Ләкин аларга татар әдәбиятында мисаллар әлегә табылмаган. Безнең бу юнәлештәге тикшеренү – татар филологиясендәге беренче тәҗрибә.
Рус әдәбият-сәнгать фәнендә кино, сәхнә геройларының да прототиплары өйрәнелә. Бу өлкәдә М. И. Андроникованың тикшеренүе кызыклы38. Аның әйтүе буенча, художество образы булган кешедә чынбарлык белән уйлап чыгарылганлыкның мөнәсәбәте образ белән прообразның конкрет сыйфатларын, язучының иҗат үзенчәлекләрен искә алып бәяләнергә тиеш.
Әдәби әсәрләрнең прототиплары турында сүз барганда, нигез итеп, ихтимал, А. М Горький сүзләрен алырга кирәктер. Ә ул болай дигән: «Әдәбиятта типлар ничек төзелә? Билгеле инде, портретлап алынмый, нәкъ менә фәлән кешене алмыйлар, ә бер линиядәге, бер рәттәге, бер табигатьтәге утыз, илле кешене алып, шулардан Обломов, Онегин, Фауст, Гамлет, Отелло һәм башкаларны ясыйлар. Алар барысы да – гомумиләштерелгән типлар»39.
Художество әсәрләре, мәгълүм булганча, чынбарлыктагы тормыш кешеләрен һәм күренешләрен тасвирлыйлар. Тормыштагы һәрбер факт үзенә охшаш булган, үз рәтендә торган башка фактларның ниндидер бер өлешен үзендә чагылдыра. Аерым вакыйгалар һәм аерым күренешләрнең барысы өчен дә уртак булган сыйфатлар бар. Кешеләрдә дә бу шулай.
Кайбер кешеләрдә үз даирәләренә уртак булган