Nəşriyyatdan
Bu romandakı hadisələr 1793-cü ildə Fransada, ölkənin qərbində yerləşən Vandeya ərazisində cərəyan edir. Həmin il bu vilayətdə yeni yaranmış respublika hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan başlamışdı. Romanda da elə bu üsyanın ilk aylarında baş verən hadisələr təsvir olunur. Üsyan artıq vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxarmışdır.
Əsərdəki epizodlar mühüm tarixi hadisələr fonunda baş versə də, baş qəhrəmanlar müəllif tərəfindən düşünülmüş bədii obrazlardır. Bununla yanaşı, əsərdəki obrazlar arasında bir sıra tarixi şəxsiyyətlərə də (Marat, Danton, Robespyer) rast gəlmək mümkündür.
İnqilab, vətəndaş müharibəsi insanların qəlbini daşa döndərir, onlar siyasi ideyalara görə həyatda ən çox sevdikləri insanlara belə qəsd edirlər. Belə bir mürəkkəb vəziyyətdə insana qarşı mərhəmət, şəfqət hissi xarakteri səciyyələndirmək üçün əsas meyara çevrilir.
Əsərdə mübarizə göylər (respublika tərəfdarları) və ağlar (monarxiya tərəfdarları) arasında getsə də, əsas konflikt qəddarlıqla mərhəmət arasında baş verir.
1
1793-cü il may ayının sonlarında Paris milli qvardiyasının batalyonlarından biri Sodrey meşəsində axtarış aparırdı. Dəstədə üç yüzdən bir az çox adam qalmışdı. Şiddətli döyüşlər onların sıralarını xeyli seyrəltmişdi. Əsgərlər tələsmədən hər tərəfə göz yetirərək addımlayırdılar.
Birdən qarşıdan, ağacların arasından şıqqıltı səsi gəldi. Dəstənin öndə gedən əsgərləri dayandılar və arxadakılara da dayanmaq işarəsi verdilər. Əsgərlər əlləri tətikdə həmin yeri mühasirəyə aldılar. Kəşfiyyatçılar serjantın əmrinə bənd idilər. Ancaq markitant1 qadın icazəsiz-filansız kolluğa sarı atıldı. Serjant «Atəş!» əmri vermək istəyirdi ki, markitantın səsi eşidildi:
– Dayanın! Atmayın!
Kolların arasında bir qadın və üç uşaq vardı. Ana uşaqlardan ən kiçiyinə – körpəyə süd verirdi.
– Sizin burada nə işiniz var? – markitant qadın səsləndi.
Qadın başını qaldırdı. Uşaqlar ağlaşdılar.
Markitant qadın səsini yumşaltdı:
– Qorxmayın! Biz «Qırmızıpapaq» batalyonundanıq! Bəs sən kimsən?
– Mən Mişel Fleşaram, – qadın zorla pıçıldadı.
– Hardan gəlib hara gedirsiniz? – serjant soruşdu.
Qadın kəkələdi:
– Kəndimizi yandırdılar. Zorla canımızı qurtardıq. Heç ayaqqabımı da geyinə bilmədim.
Markitant qadın körpənin başını sığallayıb adını soruşdu.
– Jorjetta, – ana cavab verdi.
– Bəs böyüyün? Özü də dəcəl oğlana oxşayır.
– Onun adı Rene-Jandır.
– Bəs kiçiyin?
– Qro-Alen.
– Ərin nə işlə məşğuldur? – serjant soruşdu.
– O döyüşürdü.
– Kim uğrunda?
– Kral uğrunda. Ancaq ərimi öldürdülər.
Markitant qadın mülayim səslə dedi:
– Əzizim, biz parisliyik. Siz heç nədən qorxmayın. Bizim batalyona qoşulun. Sizə iş verərik. Döyüş zamanı əsgərlərə su, şərab daşıyarsınız.
Serjant Radub cibindən bir parça qara çörək çıxarıb anaya uzatdı. Qadın çörəyi bölüb iki uşağa verdi. Uşaqlar acgözlüklə çörəyi yeməyə başladılar.
Qadın öz bədbəxt taleyi haqqında uzun-uzadı danışmağa başladı. Əsgərlər dövrə vurub ona qulaq asırdılar.
Nəhayət, serjant dikəldi, yanağından göz yaşı süzülürdü.
– Yoldaşlar, – o dedi, – bundan sonra bizim batalyon ata olmalı, bu üç uşağı övladlığa götürməlidir. Razısınız?
Əsgərlər:
– Yaşasın Respublika! – deyə bağırdılar.
2
1793-cü ilin yazında günbatana yaxın La-Manş boğazının Cersi adasındakı balaca, tənha limandan bir korvet2 yola düşməyə hazırlaşırdı. Gəmi fransız komandası tərəfindən idarə edilsə də, ingilis hərbi donanmasına daxil idi. «Kleymor» adlı korvetə xüsusi tapşırıq verilmişdi. Bu məqsədlə korvetə otuz ədəd irikalibrli karonada3 yüklənmişdi. Gəmidəkilər krala sədaqətli əsgərlər idi.
Gəmi yola düşməzdən bir az əvvəl göyərtəyə ucaboy, gümrah, sərt baxışlı bir qoca qalxdı. Əynində Bretan4 kəndlisinə məxsus paltar olan qoca başına kənarları enli şlyapa qoymuşdu. «Kleymor»un ekipajı bu sərnişinə dərhal «kəndli» ləqəbi verdi.
Bir saatdan sonra təcili poçt gəmisi ilə qraf de Artuaya5 aşağıdakı məzmunda məktub göndərildi.
«Zati-aliləri! Gəmi yola çıxdı. Qələbə bizimlədir. Bir həftədən sonra Qranvildən ta Sen-Maloya qədər bütün sahil alova bürünəcək».
Dörd gün əvvəl isə Qranvildəki orduya baş çəkməyə gələn Marna6 nümayəndəsi Priyor gizli bir məktub almışdı. Məktubda deyilirdi:
«Vətəndaş nümayəndə! İyunun 1-də toplar gizlədilmiş hərbi «Kleymor» korveti dənizə çıxacaq. O, Fransa sahilinə bir adam düşürməlidir. Adamın əlamətləri belədir: qoca, ucaboy, saçları ağ, əynində kəndli paltarı. O, gəmidən ayın 2-də səhər tezdən düşəcək. Eskadranıza xəbər verin, korveti tutun. Bu adamın gilyotində7 başının vurulmasını əmr edin».
3
Ümid etmək olardı ki, korvet səhər hava işıqlananda Fransa sahilinə yetişə bilər. Lakin çox keçmədi ki, külək qalxdı. Gəmiyə minmiş «kəndli» təmkinini pozmadan, arxayın və möhkəm dənizçi yerişi ilə göyərtədə gəzişirdi.
Bu zaman göyərtənin altından bağırtılar eşidildi.
Kapitan və onun köməkçisi səs gələn tərəfə yüyürsələr də, aşağı enmək mümkün olmadı. Çünki heyət üzvləri bir-birini itələyə-itələyə tələsik yuxarı qalxırdılar.
Dəhşətli hadisə baş vermişdi. Batareya toplarından biri – qumbara atan karonada zəncirdən qopmuşdu. Top bilyard şarı kimi sağa-sola yuvarlanır, qarşısına çıxan canlı-cansız hər şeyi məhv edirdi. Dəyən zərbələr gəminin divarlarında deşiklər açırdı.
Hamı çarəsizcəsinə susub sonluğu gözləyirdi. Birdən əlində dəmir ling tutmuş bir adam göründü. Bu, fəlakətin günahkarı, zənciri qopmuş karonadanın topçusu idi. O, səhvini düzəltməyə girişdi: bir əlində ling, digərində isə ucu ilgəkli kəndir hazır vəziyyətdə dayanıb topun yaxınlığından keçməsini gözləyir, onu «cilovlamağa» hazırlaşırdı. Birdən karonada ona doğru diyirləndi. Bu vaxt topçunun köməyinə indiyəcən hərəkətsiz dayanmış qoca sərnişin çatdı. O, yaşına uyğun olmayan cəldliklə yerdən nəsə götürüb topun təkəri altına atdı. Topun qarşısına sanki çəpər çəkildi. Bu zaman topçu dəmir lingi cəld arxa təkərin arasına saldı. Top yana əyilərək dayandı. Gəmidəkilər əllərində kəndir və zəncir aşağı atıldılar. Bir dəqiqədən sonra top artıq yerinə bərkidilmişdi.
Topçu minnətdarlıqla qoca sərnişinə baxırdı…
4
Hava dəyişmiş, ətrafa qatı duman çökmüşdü. Gəmi küləyin təsiri ilə istiqamətini dəyişib cənuba doğru gedirdi.
Gəminin heyəti deşikləri tıxayır, salamat