– Çellencer! – ucadan qışqırdım. – Gərək ki, o, dünyanın ən məşhur zooloqlarından biridir. Səhv etmirəmsə, “Teleqraf” qəzetinin müxbiri Blandelin çənəsini sındırıb.
Xəbərlər şöbəsinin redaktoru gülümsündü:
– Razı deyilsən? Bayaqdan macəra axtarmırdın?
– Razıyam, ser, – tələsik cavab verdim.
– Yeri gəlmişkən deyim ki, o, müxbirlərin çənəsini sındırmaqla məşğul olmur. Yəqin, Blandel hirsli vaxtına düşüb, buna görə də başına belə zillət gəlib. Amma sən Blandel deyilsən, professorla hökmən dil tapacaqsan.
– Axı mən onun barəsində heç nə bilmirəm, – dedim. – Blandeli vurduğuna görə işi məhkəmədə idi, adını da o vaxt eşitmişəm.
– Mən professor haqqında çoxlu məlumat toplamışam. – O, siyirməni açıb içindən bir kağız çıxartdı. – Hər şey burada yazılıb. Diqqətlə qulaq as: “Çellencer Corc Edvard. Doğulub – Larqs şəhəri, 1863. Təhsili – Larqs Akademiyasını və Edinburq universitetini bitirmişdir. 1892-ci ildə Britaniya muzeyinin elmi əməkdaşı olub. Elə həmin il kəskin yazılarına görə işdən çıxarılıb. La-Platanın, Amerika Elmlər Akademiyasının və bir sıra xarici ölkələrin elmi cəmiyyətlərinin üzvüdür. Paleontologiya cəmiyyətinin keçmiş prezidentidir. Bundan başqa, tez-tez qəzetlərdə elmi məqalələri çıxır, “Vaysmanizmin başlıca səhvi” adlı bir məqaləsi isə zooloqların Vyanada keçirilmiş elmi simpoziumunda qızğın mübahisəyə səbəb oldu. Əyləncələri: alpinizm, gəzinti. Ünvanı: Enmor-Park, Kensinqton”. Buyur, kağızı götür. Daha sənə deyiləsi sözüm qalmadı.
Kağızı ondan alıb cibimə qoydum.
– Bir dəqiqə, ser, zəhmət olmasa, deyin: nə üçün ondan müsahibə götürməliyəm? Neynəyib ki?
Redaktor başını qaldırıb dedi:
– O, iki il əvvəl Cənubi Amerikaya ekspedisiya təşkil etmişdi. Keçən il oradan geri qayıdıb. Cənubi Amerikada olduğu heç kimdə şübhə doğurmur, amma məhz harada olduğunu kimsəyə söyləmir. Ya burada bir sirr var, ya da o, fırıldaqçının böyüyüdür. Evində bir neçə fotoşəkil saxlayır, guya orada çəkmişdir, amma şəkillər, deyilənə görə, saxtadır. Zənnimcə, o, elmə aludə olmuş ruhi xəstədir. Səni maraqlandıran suallara cavab verdim, cənab Meloun. Get işinlə məşğul ol, görək nə çıxır.
Mən həmişəki kimi “Vəhşi” klubuna yollandım. Açıq havada xeyli fikirləşəndən sonra, nəhayət, kluba daxil oldum. Cılız bədənli ucaboy bir kişi buxarının böyründəki kürsüdə əyləşmişdi. “Təbiət” məcmuəsinin əməkdaşı Tarp Henri idi. Bu mənim üçün göydəndüşmə oldu. Stulumu ona yaxınlaşdıranda mənə tərəf çevrildi. Girişsiz-filansız, birbaşa mətləbə keçdim.
– Professor Çellencer barədə nə bilirsiniz?
– Çellencer? – qaşqabaqlı halda dedi. – O, Cənubi Amerikadan qayıdandan sonra sərsəm fikirlər söyləyir, olmazın əhvalatlar danışır.
– O nə əhvalatdır belə?
– Eh, boş söhbətdir. Guya qeyri-adi heyvanlar görüb. “Röyter”ə müsahibə verdiyi zaman elə mərəkə qopartdı ki, ömrümdə belə şey görməmişdim.
– Çellencer barəsində daha nə bilirsən?
– Ağıllı, güclü və çalışqan adam olmasına baxmayaraq yaman davakar və yalançıdır. Sözlərini sübuta yetirməkdən ötrü hər cür yollara əl atır.
– Nəyə əsasən ona davakar deyirsiniz?
– Uzağa getməyək, elə sonuncu hadisəni götürək, Vaysman və təkamül məsələsi ilə bağlı hadisəni. O bunun üstündə Vyanada böyük qalmaqal saldı.
– Nə üçün?
– İndi deyə bilmərəm, ancaq həmin iclasın sənədini redaksiyada saxlayırıq. Mən indi ora gedirəm, əgər sənədlə maraqlanırsınızsa, gəlin birlikdə gedək.
Yarımca saatdan sonra onun redaksiyasında oturub qalın cildli kitabı vərəqləyirdim. Axır ki, “Vaysman Darvinə qarşı” başlıqlı yazını tapdım. Elmi təhsilim qənaətbəxş olmadığından mübahisənin məğzini tutmadım, amma bir şey aydın idi ki, ingiltərəli professor həmkarlarını lap zara gətirmişdi. Xeyirxahıma müraciətlə dedim:
– Ona məktub yazmaq istəyirəm. İcazə versəydiniz, məktuba sizin redaksiyanızın ünvanını yazardım.
– Siz yazın, o da gəlib burada salamat yer qoymasın, hər şeyi sındırıb dağıtsın.
– Narahat olmayın, elə bir şey yazmayacam. Məktubu göndərməzdən qabaq sizə göstərəcəm.
– Onda yazın. Danışdığımız kimi, məktubu əvvəl mənə göstərin.
Məktuba xeyli vaxt sərf etdim. Deyəsən, pis alınmamışdı. Məzmunu belə idi:
“Möhtərəm professor Çellencer, adi tələbə olsam da, Darvinlə Vaysman arasındakı fərqə dair qaldırdığınız mərəkə məndə hədsiz maraq doğurub. Sizin Vyanada etdiyiniz dərin məzmunlu məruzəni bu yaxınlarda bir daha oxuyub ağlınıza, məhsuldar və yaradıcı zəkanıza heyran qaldım. Orada belə bir cümlə var: “hər bir fərdin ayrılıqda nəsildən-nəslə keçib təkmilləşmiş tarixi quruluşlu mikrokosm olması fikirlərinə qəti surətdə öz etirazımı bildirirəm”. Axır zamanlar apardığınız tədqiqatdan çıxış edərək irəli sürdüyünüz müddəanı aydınlaşdıra bilərsinizmi? İrəli sürdüyünüz fikirlə əlaqədar məndə xüsusi rəy yaranmışdır və əgər maraqlansaydınız, görüşüb sizi həmin rəylə tanış edərdim. İcazənizlə, görüşü birisi gün səhər saat on birə təyin edərdim.
– Necədir? – deyə şadyana xəbər aldım.
– Əgər məsləhət bilirsinizsə…
– Bəli, belə məsləhət bilirəm.
– Fikriniz nədir?
– Əsas məsələ evə girməkdir. Evə girəndən sonra hər şey qaydasına düşəcək. Bəlkə də, kələyimin üstünü özüm açdım. Əgər alicənab adamdırsa, ya bunu zarafata salacaq, ya da, sadəcə olaraq, güləcək.
– Amma heç gülən oğlanlara oxşamır. Qorxuram, payınız başqa şey olsun… Odur ki məktubunuza cavab verməsəydi, daha yaxşı olardı.
III FƏSİL
BELƏ DƏ ADAM OLAR?
Dostumun gümanı düz çıxmadı. Çərşənbə günü onun yanına gələndə stolun üstündə məktub gördüm. Məktubun üstünə səliqəsiz xətlə mənim adım yazılmışdı. Məzmunu aşağıdakı kimi idi:
“Ser, məktubunuzu aldım. İrəli sürdüyüm fikrə şərik çıxdığınızı yazırsınız, halbuki yürütdüyüm mühakimənin doğruluğu nə sizdən, nə də bir başqasından asılıdır. Sizin hələ cəsarətiniz də çatır ki, darvinizmlə əlaqədar qaldırdığım məsələyə təhqiramiz don geyindirib onu “mərəkə” adlandırırsınız. Məktubu oxuyub qurtarandan sonra məlum oldu ki, siz bunu bilərəkdən etməyibsiniz. Buna səbəb sizin avamlığınız və kütbeyinliyinizdir,