Ümidsiz xəstəlik yoxdur, ümidsiz həkim var.
Abdullah İbn Sina
…Buxara yaxınlığında yerləşən Hərmaysan kəndinin kovxası1 olan gənc Abdullah ibn Sina2 Sitarə ilə evlənməyi çoxdan gözləyirdi. Nəhayət, qarşıdan gələn payızda toy eləmək qərarını qətiləşdirdi. Lakin hər şey yığılacaq məhsuldan asılı idi. Məhsul bol olardısa, vergi də çox toplanacaq, deməli, vergidən Abdullaha düşəcək pay da artıq olacaqdı. Çünki indi, toy ərəfəsində pul ona daha çox lazım idi. Bir yandan adəti üzrə toyqabağı Əfşana, Sitarənin ata evinə getməli, bu zaman bahalı hədiyyələr aparmalı idi. Digər tərəfdən isə toy adına layiq olmalı idi.
Kovxalıq vəzifəsinin hörmət-izzəti çox olsa da, təhlükəli iş idi. Adama çoxlu rəqiblər, düşmənlər qazandırırdı. Hər an bu vəzifədə gözü olanların qəzəbi, hiyləsi ilə üzləşə bilərdin. Elə Abdullahın sələfi dayaz bir arxda sirli şəkildə boğulub öldürülməmişdimi? Üstəlik, hər il vergi toplanarkən söz-söhbətlər yaranır, narazılıqlar baş qaldırır, hətta bütün bunlar qanlı iğtişaşlara çevrilirdi. Odur ki kovxalıq vəzifəsini tutan şəxsdən həddən artıq ağıllı, igid və zirək olması tələb olunurdu. Xoşbəxtlikdən bütün bu xüsusiyyətlər Abdullahın xarakterinə xas idi. Bundan başqa, o öz dövrünə görə kifayət qədər savadlı şəxs sayılırdı. Müasirlərinin çoxu ilə müqayisədə yaxşı anlayırdı ki, başqalarının faciəsi və bədbəxtliyi üzərində qurulan xoşbəxtlik uzun sürə bilməz. Kovxalıq isə elə vəzifə idi ki, tez-tez camaatla üz-göz olmalı, əmrlərdən çıxanlara qarşı qəddar davranmalı idin. Məhz bu mənada Abdullah tutduğu vəzifədən elə də razı deyildi. Ona görə də Hərmaysandan Buxaraya köçmək arzusunda idi. Fikirləşirdi ki, bu qədim şəhərdə, dövrünün elm, mədəniyyət mərkəzlərindən birində özünə təkcə maddi cə-hətdən yox, həm də mənəvi baxımdan daha rahat bir iş tapa bilər.
Əslində, Abdullah çoxdan bu qərara gəlmişdi, lakin həm işləri yarımçıq qoymaq istəməmişdi, həm də Sitarə ilə evlənmədən Buxaraya köçməyə könlü razı deyildi. O, qızı ilk dəfə görüb vurulanda Sitarənin yaşı ailə qurmaq üçün az idi. Aradan illər keçmiş, artıq evlənməkdən ötrü Abdullahın qarşısında heç bir əngəl qalmamışdı.
Bu o dövr idi ki, Hərmaysan da daxil olmaqla böyük bir coğrafiyada Samanilər sülaləsi hökmranlıq edirdi. 875-ci ildə qurulan bu dövlətin ərazisi indiki Özbəkistan da daxil olmaqla Orta Asiyadan müasir İranın şərqinədək uzanırdı. Samanilər dövləti öz adını xanədanın banisi Saman Xudadan götürmüşdü.
Abdullah ibn Sinanın Hərmaysanda işlədiyi vaxtlarda – 970-ci illərdə Buxara Mavəraünnəhrin paytaxtı idi. Orta Asiyanın ən münbit ərazisi olan Mavəraünnəhr iki çay arasında yerləşirdi (elə ərəbcədən tərcümədə də adının mənası «iki çay arası» deməkdir – red.) Onlardan biri Amudərya, digəri isə Sırdərya çayı idi. Bügünkü İran ərazisinin bir parçası olan Xorasan, eləcə də Xarəzm (hazırkı Qaraqalpaq Muxtar Vilayəti) də bu dövlətin tərkibinə daxil idi.
IX əsrdən etibarən Mavəraünnəhr Samanilər sülaləsi tərəfindən idarə edilməyə başladı. Belə ki, Yaxın və Orta Şərqin ərəblər tərəfindən işğalından sonra xəlifə Samaniləri Mavəraünnəhr və Xorasanda öz nümayəndələri təyin etmişdi. IX əsrin sonu – X əsrin əvvəllərində həmin sülalə üzvlərindən biri İsmayıl Samani ərəblərə qarşı çıxdı. O, yerli əhalini xilafətə qarşı mübarizəyə qaldırdı. Məqsədi ərəb işğalı və tayfa davaları nəticəsində parçalanan ölkəni birləşdirmək, Mavəraünnəhrdə güclü dövlət yaratmaq idi. Bu dövlət xəlifənin hakimiyyətini qəbul etməyəcək, onu müsəlman aləminin ruhani rəhbəri kimi tanımaqla kifayətlənəcəkdi.
Beləliklə, Samanilər dövləti meydana çıxdı, Buxara isə onun paytaxtı oldu. Artıq X əsrdə, əmir Nuh ibn Mənsurun dövründə Buxara Asiyanın şərqində ən böyük və qüdrətli şəhərlərdən birinə çevrilmişdi. Bu da ətraf yerlərdən ora güclü insan axınına gətirib çıxarmışdı.
Abdullah ibn Sina da həmin axına qoşulmaq niyyətində idi. Fikrini qətiləşdirmişdi, lakin bir narahatlığı vardı: quraqlıq.
Abdullah qorxurdu ki, quraqlıq bir müddət də davam eləsə, bu, məhsul qıtlığına gətirib çıxarar. Məhsulun azlığı isə onun bütün arzularını alt-üst edə bilərdi. Çünki vergi toplamaq çətinləşəcək, belədə istər evlənmək, istərsə də, Buxaraya köçüb orada yeni həyata başlamaq üçün kifayət qədər pulu olmayacaqdı.
Üstəlik, quraqlıq aclığa, aclıq isə kəndlilərin qiyamına gətirib çıxara bilərdi.
Lakin Abdullahın narahatlığı uzun sürmədi. Bir gecə təlaşlı fikirlər içində yatağa uzanarkən öncə göy guruldadı, arxasınca güclü yağış başladı.
Orta Asiyada hətta indinin özündə də belə yağışlar nadir hallarda yağır…
Abdullahın ürəyi yerinə gəldi.
Axır ki, Sitarə ilə evlənmək arzusunu gerçəkləşdirən Abdullah toydan sonra Əfşana köçdü. 980-ci ildə orada onun oğlu dünyaya gəldi. Bu, gələcəyin böyük alimi və kitabımızın qəhrəmanı Hüseyn idi. Bir il sonra isə Abdullahın ikinci oğlu Mahmud doğuldu.
Abdullah Əfşanda yeddi-səkkiz il qaldı. Bundan sonra o, ailəsini də götürərək Buxaraya köçdü. Həmin vaxt Abdullahın oğulları xeyli böyümüşdü. Artıq onların təhsili barədə ciddi düşünmək zamanı idi.
Abdullahın işləri Buxarada pis getmirdi. O, dövlət işinə düzəlmiş, qısa vaxtda isə vəzifə pillələrini xeyli qalxmışdı. Çox keçmədən müstövfi divanında3 işə başlayan Abdullah Buxarada ev almağa belə nail olmuşdu. O, övladlarının fərasətindən də xeyli razı idi. Xüsusilə böyük oğlunun – sonralar Avropada «Avitsenna», Şərqdə isə sadəcə «İbn Sina» adı ilə böyük şöhrət sahibi olacaq Hüseynin elmə, təhsilə hədsiz marağı onu qanadlandırırdı*.
Abdullahın qonşuluğunda meyvə-tərəvəz alveri ilə məşğul olan bir tacir var idi. Bu tacir eyni zamanda dövrünə görə yaxşı savad sahibi idi. Qazancını artırmaq üçün kiçik bir məktəb açmışdı. Burada bir neçə uşağa o vaxtlar «hind hesabı» adlanan altmışlıq say sistemi ilə cəbr öyrədirdi.
Abdullah Hüseyni də bu məktəbə göndərmək qərarına gəldi. Lakin Hüseyn tacirin dərslərinə həvəssiz yanaşırdı. Çünki yaşının az olmasına baxmayaraq onun öyrətdiklərində yeni heç nə görmürdü. Beləcə, atası tezliklə anladı ki, belə bacarıqlı, fərasətli uşağı hər yoldan ötən müdərrisə4 etibar etmək olmaz. Odur ki Hüseynə ayrıca, üstəlik, yaxşı bir müəllim tutmaq qərarına gəldi. Həmin dövrdə bu, maddi baxımdan elə də asan məsələ deyildi, ancaq xoşbəxtlikdən Abdullahın artıq buna imkanı çatırdı.
Biz əvvəldə Abdullahın savadlı biri olduğunu vurğulamışdıq, indi isə əlavə edək ki, o həm də yaxşı müşahidə qabiliyyətinə malik idi. Əlbəttə, həyat təcrübəsi də öz yerində… Bu səbəbdən də ətrafında baş verənlərə tənqidi, şübhə ilə yanaşmağa başlamışdı. Nəticədə o, islamla bağlı ortodoksal (mühafizkar, doqmatik– red.) görüşlərdən imtina edib qərmətilər5 məzhəbini qəbul etdi. Bu məzhəb bəzi başqa müsəlman dini cərəyanları ilə müqayisədə daha mütərəqqi sayılırdı.
Digər məzhəblərin nümayəndələri qərmətilərə soyuq münasibət bəsləyirdilər. Bəzən bu soyuqluq düşmənçilik həddinə çatırdı. Odur ki qərmətilər daha çox gizli fəaliyyət göstərir və tez-tez yerlərini dəyişirdilər. Qərmətiliyi Abdullah nə siyasi, nə də dini səbəblərlə qəbul etmirdi. Bu ona dayanmadan səyahətdə olan, çox yerləri gəzən, görən ismaililərlə daha rahat şəkildə əlaqələr qurmaq üçün lazım idi. Əlbəttə, Abdullah onlara qoşulub evini, ailəsini atmaq, çöllərə düşmək fikrindən uzaq idi. O, sadəcə, həmin adamlarla söhbətlərdən dünya, ətraf-aləm barədə biliklərini zənginləşdirmək, nəticədə həyatı yeni bucaqdan görmək və qavramaq istəyirdi. Abdullah hətta uşaqlarına da