Sentyabrın 30-da Bişkek şəhərinin mədəni mərkəzlərində, tarixi yerlərində olduq. Səfər TİKA-nın maliyə dəstəyi ilə olduğundan təşkilat özünütəbliği də unutmamışdı. Bizi Alıkul Osmonov adına Respublika Milli Kitabxanasına apardılar. Kitabxananın binası sovet dövründə tikilsə də, yenidənqurma işlərini iki il öncə TİKA görmüşdü. İnsafən, gözəl iş görüblər. Bina yenidən qurulanda müasir kitabxanaya lazım olan səviyyədə avadanlıqlarla da təchiz edilib. Kitabxananı gəzərkən türkiyəli dostlarımdan biri həsədlə: "İllərimizdə (vilayət) belə 15–20 mədəni mərkəz ola, ya olmaya. Gör, Qırğızıstanda bir kitabxananın yenidənqurmasına bu qədər vəsait xərclənibsə, onda universitetlər və başqa sahələrə nə qədər pul qoyulub?!"
Yolüstü Balasaqun xarabalıqlarının və Burana minarəsinin ziyarəti
Uzun illər Türküstanda müxbir işləyən Ramiz Məşədihəsənlinin verdiyi bilgiyə görə, Türkiyə hökuməti təkcə Qırğızıstanla birgə qurduğu Manas Universitetinə 23 il ərzində 85 milyon ABŞ dolları xərcləyib. Dostumun gileyində bir həqiqət də ondan ibarətdir ki, Qırğızıstanın istehsal sahələrinə, yəni gəlir gətirəcək yerlərə yatırım qoyanlar Çin, Amerika, Rusiya, Kanada və başqa dövlətlər olduğu halda, Türkiyə ölkədəki mədəni-maarif təşkilatlarına, şəhərlərin abadlaşdırılmasına vəsait xərcləyir. Bunlar da gəlir gətirmir, xalqın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə, maariflənməsinə xidmət edir.
Mədəni maarifdən söz düşmüşkən, onu da deyim ki, bu gün Qırğızıstan universitetlər ölkəsinə çevrilib. Yalnız Bişkek şəhərində 52 universitet var. Onlardan 31-i dövlət tərəfindən maliyyələşir, 21-i özəldir. İlk baxışda təəccüblü görünür: kasıb və kiçik bir ölkədə bu qədər universitet nəyə lazımdır? Axı ölkədə bu qədər tələbə ola bilməz! Universitetlərdə qırğız tələbələrlə yanaşı, Əfqanıstan, Pakistan, Banqladeş, hətta Vyetnamdan və başqa yoxsul ölkələrdən gəlmiş minlərlə gənc təhsil alır. Təhsil haqqı da elə ucuz deyil. Tələbələrin böyük əksəriyyətinin ailəsi o qədər pulu ödəyə bilməz. Ona görə də imkansız tələbələrin xərclərini beynəlxalq təşkilatlar ödəyir.
Xarici tələbələrlə əhalinin müəyyən təbəqəsi arasında hərdən xırda ziddiyyətlər olsa da, gəlmələrin ölkədə dinc və rahat yaşamasına normal şərait yaradılıb. Bu da kasıb ölkənin iqtisadiyyatına kömək olmaqla yanaşı, elmi potensialın güclənməsinə də təkan verir. Xarici ölkələrdən gələn tələbələr tibb universitetlərində oxumağa meyllidirlər. Onların istəyinin reallaşması üçün ölkədə tibb sahəsində çalışan alim-pedaqoqların sayı artırılıb. Bu da yaxın gələcəkdə Qırğızıstanda tibb sahəsində böyük irəliləyişlər olacağından xəbər verir.
Ata-Beyit memorial kompleksi
Azərbaycanda repressiya qurbanlarının harada güllələndiyi dəqiq bilinmir. Repressiya qurbanları haqqında ciddi muzey, ümumi bir abidə də yoxdur. Memorial təşkilatı isə repressiya illərində Moskvada kimin harada güllələndiyinin siyahısını hazırlayıb və onu da internet saytında yerləşdirib. Qırğızlar da bizim günümüzdədir. Onlar da 1930-cu illərdə kimin harada güllələndiyini dəqiq bilmirlər. Sovetlər Birliyi çökəndə yaşlı bir çoban 1930-cu illərdə şəhərdən aralıdakı köhnə kərpic zavodunda gecələr güllə səsləri eşitdiyini söyləyib. Onun dediyini yoxlamaq üçün zavodda qazıntı aparıblar. 150-dən çox insan cəsədinin qalığını aşkara çıxarıblar. Bu qənaətə gəliblər ki, repressiya qurbanlarının bir hissəsi köhnə kərpic zavodunda güllələnib.
Həmin yer Çingiz Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər" romanında təsvir etdiyi Ata Beyitə uyğun olaraq "Ata-Beyit" adlandırıldı. Orada repressiya qurbanlarına xatirə abidəsi ucaldılıb və muzey yaradılıb. Çingiz Aytmatov da repressiya qurbanı olan atasına hörmət və repressiya qurbanlarına sayğı əlaməti olaraq, öləndə "Ata-Beyit" də dəfn edilməsini vəsiyyət edib. Onun istəyi yerinə yetirilib. İndi "Ata-Beyit" də həm repressiya qurbanları üçün, həm də Çingiz Aytmatov üçün abidələr ucaldılıb. Ora qırğız xalqının müqəddəs ziyarətgahına çevrilib.
Xatirə kompleksindəki abidələri istedadlı heykəltaraş və memarlar yaratdığından olduqca təsirlidir. Repressiya muzeyi kiçik və sadə olsa da, təsirlidir. Köhnə kərpic zavodunda qazıntı aparılarkən tapılan, güllələnənlərin paltarları, salamat qalmış şəxsi əşyaları orada nümayiş etdirilir. Muzeyi ziyarətə gələn kövrək qəlbli insanlar göz yaşlarını saxlaya bilmirlər.
Balasaqun xarabalıqlarını və Burana minarəsini ziyarət
Oktyabrın 1-də rahat bir avtobusla Bişkekdən simpozium keçiriləcək Karakol şəhərinə yola çıxdıq. Çuy çayının vadisilə Isık gölə doğru irəliləyirik. Çayın biz getdiyimiz sol sahili Qırğızıstan, sağ sahili isə Qazaxıstandır. Nə tikanlı məftil gözə dəyir, nə də sərhədçi postları. Qazaxıstan tərəfdə yol-iz də yoxdur. Çılpaq qaramtıl dağlardır.
Təxminən 85 kilometr gedəndən sonra Çuy vilayətinin mərkəzi Tokmok şəhərinə çatırıq. Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra Qırğızıstanın inzibati-ərazi bölgüsündə bəzi dəyişikliklər aparılıb. Ölkə 8 vilayətə, vilayətlərin hər biri də bir neçə rayona bölünüb.
Bu idarəetməni asanlaşdırmağa, bürokratik əngəlləri aradan qaldırmağa və məmur sayını azaltmağa hesablanıb. Lakin nə bürokratik əngəllər aradan qaldırılıb, nə də məmurların sayı azalıb. Vilayətlərin hər birində bir neçə rayon bölgüsünün saxlanması dövlət büdcəsində ağır yükə çevrilib. Qırğızlar deyirlər: “Məmurların çoxluğu işsizlərin sayını azaltmaq üçündür”.
Burana minarəsi qarşısında: soldan Əli Şamil, Nail Tan, Sabri Koz, Muxtar Kazımoğlu
Avtobusumuz Tokmok şəhərindən sağa dönür. O qədər də hamar olmayan yolla 10–15 kilometr getdikdən sonra Burana minarə-qülləsinin yanında avtobusdan enirik. Yaxınlıqda yaşayış məskəni görünmür. Diqqəti cəlb edən bircə Burana minarə-qülləsidir. Göylərə baş çəkən, "baxanda papağın yerə düşən" bu möhtəşəm abidəni ucaldan insanların bacarığına heyran qalmamaq olmur. Arxada, uzaqlarda görünən başıqarlı dağlar isə minarəni daha da əzəmətli edir.
Qırmızı kərpicdən tikilmiş abidənin hündürlüyü 24,6 metrdir. İçərisindəki vintvari pilləkənlə başına qalxmaq olur. Pilləkənlərin girişi isə yerdən 3 metrə yaxın ucalıqdadır. Turistlərin oraya çıxması üçün dəmirdən məhəccərli vintvari pilləkən düzəldiblər. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, minarə-qüllənin ucalığı 40 metrdən çox olub. Buradakı əzəmətli məscid, mədrəsədən, Qaraxanlı dövlətinin paytaxtlarından olan şəhərdən çox yazıb, çox deyiblər. İndi o əzəmətdən, o möhtəşəmlikdən, o gurluqdan tək-tənha bir minarə-qüllə qalıb.
Dünya mədəniyyətinə və ədəbiyyatına "Qutadqu bilig"