Die gedurige herdenking van die Holocaust in Israel het sy as heeltemal oordrewe beleef. Sy’t selfs die volle omvang daarvan betwyfel. Geglo dit was nie werklik so erg nie. By die Israel/Palestina-kwessie het sy haar oor die algemeen aan die Palestynse kant geskaar en haar doof gehou wanneer Henok vir haar die ware toedrag van sake probeer verduidelik het. By haar seldsame besoeke het sy haar so ver moontlik by haar eie siening van sake bepaal. Tog het die leefwyse van Chaim en Hadassah, Rivkah se ouers, sowel as dié van Marc en Rivkah self, ’n soort bekoring ingehou wat sy alleen met sinisme kon weerstaan.
In 2015 was sy maar één maal by Henok in Israel en toe net vir tien dae. Hy het selfs begin vrees die einde van hul goeie jare saam was moontlik in sig. Hy het met hartseer getwyfel of sy ooit permanent saam met hom in die knus woonstel in Rehavia sou woon. Dus was hy verbaas toe sy laat weet het dat sy dié somer Israel toe wil kom.
Hy het met mening opgeruim, kruideniersware aangevul en blomme gekoop. Toe hy die dubbelbed met ’n nuwe duvetstel oortrek, het hy geweet hoe hy haar die laaste maande gemis het.
’n Blye verwagting, so onverwags dat dit hom verbaas, het in hom posgevat.
Die aand ná haar aankoms was dit Erev Shabbat en uiteraard is hulle na die Cohens se familiesamekoms genooi. Dit sou Sarah se eerste ontmoeting wees met Chaya, Marc en Rivkah se fraai kleinste, wat nou byna drie maande oud is. Én met Re’uven en Shlomit sonder Yaniv, wat ’n paar maande gelede in ’n terreuraanval gesterf het. Dit was vir Henok duidelik dat die verwelkoming van die Shabbat saam met hierdie mense wat die afgelope jaar soveel skakerings van pyn en vreugde meegemaak het, Sarah diep geraak het.
Terug by die woonstel het sy by hom buite op die balkon kom sit. Die nag was swetend warm. Onder hulle was Jerusalem Shabbat-stil uitgestrek. Tussen ’n paar wolkslierte het ’n maan wasig aan die horison gehang.
Hy het sy hand uitgesteek en hare daarin geneem. Hy’t die skraal wit vingers in sy groot swart hand toegevou. In ál die jare sedert hulle saam is, het dit hom steeds met ’n soort verwondering vervul.
“Ek is bly jy’s hier,” het hy eenvoudig gesê.
Sy het flou geglimlag. “Dit was vir my hartseer vanaand.”
“Re’uven en Shlomit, ken.”
“Daar is soveel pyn in hul oë. Maar ek was ook vir Marc en Rivkah jammer.”
“Hoekom sê jy dit?”
“Ek kon sien dit was vir hulle swaar om gelukkig te wees met hul nuwe baba terwyl Re’uven en Shlomit ’n kind verloor het.”
Dit het hom laat sug.
Sy was ’n rukkie stil voor sy weer gepraat het. “Maar tog … dit was asof die pyn en die bly-wees op die een of ander manier saamgesmelt het tot één emosie daar by die kerse, die wyn en die challah.”
Hy het geglimlag en haar vingers vlugtig teen sy mond gedruk. “Dit is die essensie van Jood-wees, Saartjie. In jou diepste pyn kan jy nog die blydskap van Shabbat gewaarword. En in jou groot geluk vergeet jy die pyn nooit heeltemal nie. Dis waarom ’n bruidegom op sy blyste dag ’n wynglas stukkend trap om hom aan die Tempel se verwoesting te herinner.”
Dit was ’n ruk lank stil. Uit ’n aangrensende woonstel kon hulle die fyn note van ’n vioolkonsert hoor. Iewers het kinders gelag.
“Henok …”
“Hmm?”
“Jy wonder seker hoekom ek nou na ál die tyd weer Jerusalem toe gekom het?”
Hy moes grinnik. “Ja, wel.”
“Daar is iets wat ek graag wil doen. Moet doen. Ons saam.”
“Nu?” Hy was onseker oor wat om te wagte te wees.
“Ja,” het sy geknik.
“Nou spreek die woord, dan doen ons dit. Al kos dit ook die helfte van my koninkryk,” het hy roekeloos belowe, want in die skrale lig van die straatlampe was haar oë soos hy haar vroeër geken het: donker skadu’s en haar mond ’n sagte kurwe.
“Ek wil Auschwitz-Birkenau toe gaan.”
Hy het verbaas haar hand laat gaan. “Auschwitz-Birkenau?”
Sy het haar bene opgetrek, haar arms daarom geslaan en weer geknik. “Ek weet dis nie vir jou ’n geheim dat ek nog altyd met die Holocaust gesukkel het nie. Veral die verskriklike ophef wat voortdurend hier in Israel daarvan gemaak word.”
“Never to forget,” het hy ingedagte opgemerk toe sy asemskep.
“Presies. Die ewige gehamer daarop, asof geen ander volk op aarde soveel gely het nie.”
“Waarom is dit nóú vir jou belangrik om dit te weet?” het hy gevra en sy hart het swaar begin klop.
Sy het hom nie onmiddellik geantwoord nie. Maar toe het sy sag gesê: “Omdat ek by jou wil kom bly. Ek … mis jou verskriklik noudat ek nie meer werk nie. Maar …”
“Maar?”
“Maar hierdie … ding kry ek moeilik vat aan. Dis soos ’n klip in my maag wanneer ek daaraan dink dat ek hier sou woon en altyd daaraan herinner moet word. Ek wil graag gaan kyk wat dit dan is wat ’n volk se psige nou reeds meer as 70 jaar nog so kan manipuleer.”
Hy het nie dadelik gereageer nie, want haar woorde het hom seergemaak.
“Sou dit meer as die helfte van jou koninkryk wees om my daarnatoe te neem?” het sy gevra toe hy stilbly.
Die besluit was onmiddellik vir hom duidelik. “Wanneer wou jy gaan?”
“Gou.”
Die “gou” het binne enkele weke gekristalliseer sodat hulle nou op pad Krakow toe is vir ’n paar dae waartydens hulle dan die toer na die twee uitwissingskampe sal onderneem.
Hulle het Amsterdam toe gevlieg en van daar is hulle nou met ’n KLM Cityhopper-vlug op pad Krakow toe. Dit was die laaste vlug uit Schiphol, en baie laat. Hulle sou nie vóór elfuur land nie. Dan was daar nog ’n redelike lang rit per taxi van die lughawe na die hotel in die stad toe. Hy verstaan dat sy gespanne is en dat die dag vir haar lank geword het. Dus is hy eintlik dankbaar dat sy effens weggedommel het.
Henok kyk deur die venstertjie van die vliegtuig die donker nag in. Hy dink daaraan dat hy haar liefhet en dat as hierdie besoek haar verder gaan verbitter teenoor die land en teenoor sy Jood-wees, hy baie genade sal nodig hê om dit te verwerk. Teruggaan sal hy nooit weer nie.
Toe hulle op hul eerste oggend in Krakow deur die hotelkamer se vensterraam na buite kyk, sien hulle hoe die ou geboue aan die oorkant van die straat goudbruin in die môreson verkleur. Die bome met hul nog nuwe somerblare staan byna weerloos teen die donker gesteentes afgeteken.
Toe hulle kort ná ontbyt met die toerbussie deur die stad ry, val die bome hulle ook dadelik op wat oral langs die strate nog in volle bloei staan. Daar is dieproos pruime en wit amandels wat voor die waardige ou geboue met hul rooi teëldakke en fraai hoë torings staan.
Henok se hart is swaar met ’n voorwete van wat op hulle wag. Dis nie sy eerste besoek aan Auschwitz-Birkenau nie. Meteens vind hy die uitbundige groen van die Europese somer skrynend onvanpas by dié vooruitsig.
“Dis somer,” sê hy sag.
Sarah reageer nie daarop nie. Haar hande lê styf saamgevat in haar skoot. Haar mond is strak. Sy draai haar kop weg van hom af en kyk deur die venster na die Poolse landskap wat verbygly. Hy bid sonder dat hy daarvan bewus is vir die onmoontlikheid dat die dag wat voorlê hulle genadig sal wees.
Te gou staan hulle buite die