—(’n Lyk op die veld, waar dit nooit gevind is nie, maar tussen die renosterbos vergaan het.)
In die stad het ek ’n bed gehuur by ’n arm gesin in ’n kamer in ’n steeg naby die Oude Kerk, in ’n hoek van die kamer waar hulle self gewoon het en ek vir agt uur elke nag kon slaap. Baie gou het ek mense leer ken, op brûe in gesprek verwikkeld geraak met kêrels wat gesien het dat ek nuut en vreemd is, en deel geword van die bende van Freek Spanjaart, een van die gróót mesvegters van die tyd. Almal in Amsterdam het hom geken en uit sy pad gebly wanneer hy met sy maats op straat of in ’n tappery verskyn. Óns, die jonger mans en seuns wat saam met hulle optrek, het groente en vrugte en ander koopwaar van stalletjies en buite winkels gesteel, en sodoende die hele groep onderhou.
Toe is Freek egter in ’n mesgeveg dood, een wintersnag onder ’n straatlantern naby die Lommertsbrug doodgesteek, en daarna is ek twee keer by die stelery gevang en op die Dam saam met ander veroordeeldes uitgelooi. Gelukkig het hulle my nie ook gebrandmerk nie, maar ek is toe weg uit Amsterdam na Breda en Middelburg. Nadat my maat met wie ek saamgewerk het in Breda opgehang is, het dit beter gelyk om weg te kom uit die land, want hulle het van my geweet, en dis toe dat ek in Middelburg by die Kompanjie aangesluit het, matroos vir sewe gulden per maand. Niemand weet van hierdie dinge, nie my vrou en kinders nie, en my agterkleinkinders sal eendag kan glo dat hulle van ordentlike mense afstam, deftige mense selfs as hulle daarna voel. Die littekens het ek nog op my rug, maar hiér het ek nooit nodig gehad om my hemp uit te trek nie.
Toe ek klein was, het ons geen kombers in die huis gehad nie; óns kinders het in ons klere geslaap, op ’n bondel saam in die bedstee, en só probeer warm bly. Toe ons ouer word, is die seuns uitgestuur om êrens op ’n markstalletjie iets te probeer steel, liefs kos, maar anders iets wat dalk verkoop kon word by die pandjieswinkels in die Jodebuurt. Die kermis was natuurlik meer lonend. Ek onthou nog al die markte van Amsterdam, Botter- en Kaasmark, Vis-, Turf-, Osse- en Beestemark, die stegies waarlangs ons kon wegkom as ons betrap word, die binnehoffies waar ons kon wegkruip. Klokkespel. Stemme, venters wat roep. Ek onthou die voetstappe op die trap, die ander bewoners van die huis waar ons gebly het wat kom en gaan. Snaaks wat mens alles onthou; daardie steil, donker trap byvoorbeeld.
Toe ek so tien of twaalf was, het ek werk gekry by die hoere wat onder in die huis gebly het, los werkies, op krediet drank vir hulle en hul besoekers by die taphuis haal en die glase en kanne uitspoel, sulke dinge. Dit was daar dat ek vir die eerste keer my gesig in ’n spieël gesien het; maar hoekom sou ek myself ook wil sien? Daar was maar net drie of vier vroue, en dit was meestal seemanne wat by hulle gekom het, naby die Zeedijk, vreemde mans met snaakse klere en oorringe, bruingebrand. Hulle het baie gesing en geskreeu en geld rondgesmyt, en by hulle het ek vir die eerste keer van Afrika gehoor, die naam self en die verhale van swartmense en leeus en goud. Oor Indië het hulle seker ook gepraat, maar Afrika was die eerste vreemde geweste waarvan ek ooit gehoor het, daar in die hoerhuis tussen die leë glase en braaksel en gevloek.
—(’n Soldyboek is vir hom uitgemaak, as matroos wat in diens van die Kamer Amsterdam uitgeseil het, maar dit verraai min genoeg: Reden uit dienst: Onbekend. Waar uit dienst: Kaap de Goede Hoop. Is hy in die hospitaal dood en in die matrosekerkhof begrawe sonder dat ’n rekord daarvan bewaar gebly het, of het hy gedros, die binneland in? Dit is egter onmoontlik om vas te stel wáár in daardie dor en klipperige wêreld hy hom later bevind het en vermoedelik ook dood is.)
Ek het ’n vrou gehad wat in Deventer gewoon het toe ek weg is, maar van háár het ek nooit weer gehoor nie.
—Ek het ’n vrou wat in Amersfoort woon.
—’n Vrou in Zeist.
—’n Vrou in die Anjelierstraat in Amsterdam, met vier of vyf kinders, maar ons was nie régtig getroud en ál die kinders was ook nie myne nie.
—My vrou is dood, so het hulle vir my geskryf, en my kinders is in die weeshuis in Amsterdam. In Delft. ’n Paar van die kinders is glo dood.
—My ouers is dood, kort ná mekaar, in die winter nadat ek weg is. Daar is niemand meer nie, geen rede om te wil teruggaan nie.
Die uiteenlopende sterftes. Die onderskeid in die wyse van die dood.
Deur Boesmans vermoor op pad na die landdroskantoor; sy lyk het daar in die pad bly lê. Sy perd is nooit teruggevind nie.
Dood as burgerraad en ’n baie ryk man, wat plase vir al sewe sy seuns kon koop. Self die eienaar van vyf plase en veeposte, 3000 skape en 27 manslawe.
Dood aan kanker, ná ’n lang reeks slaaplose nagte by kerslig, kermend van die pyn.
Gedood deur ’n Boesmanpyl, op die wakis met die leisels in sy hande.
Tydens ’n jagtog in die berge verdwyn, en niks van hom is ooit teruggevind nie, perd, saal en toom of geweer.
Dood in armoede. Het hy dan nie eers ’n geweer besit nie? Ex nihilo nihil fit, het een of ander amptenaar in die Weeskamer op die inventaris aangeteken.
Op sy dag bekend as leier van strafkommando’s, ’n harde werkgewer en man met ’n vinnige humeur. Daar is nog restante van kleimure wat as dié van sy eertydse opstal uitgeken word, maar met elke reënbui spoel dit verder weg. Op die rant bokant die huis is daar ’n hoop klippe waarvan beweer word dat dit sy graf is, maar dit is al. Later het een van sy nasate wat sy lewe nagevors het, die plek besoek en niks meer as dit gevind nie; dit is byna asof hy nooit bestaan het nie.
Op sy dag het hy elf strafkommando’s aangevoer en is hy die ‘Groot Kommandant’ genoem; ouer geskiedenisboeke meld nog die aantal Boesmans wat hy na bewering self geskiet het, maar deesdae word hierdie statistiek gewoonlik agterweë gelaat. Dit is trouens selde genoeg dat sy naam of sy eertydse prestasies nog genoem word. Byna asof dit deur verswyging weggedink of ongedaan gemaak sou kan word.
Dood op ’n jagtog in Boesmanland.
Deur sy slaaf vermoor, wat ter dood veroordeel en geradbraak is.
Het sewe slawe besit, van wie vyf oor die jare na bewering geheimsinnig dood is.
Sy boedelinventaris meld slegs ’n ryperd, ’n geweer en ’n ou wa, geen trekdiere nie.
Dood aan tering; sy boedelinventaris verwys na vrou, kinders en timmermansgereedskap, maar geen slawe nie. Sy gesin is jare lank deur die diakonie onderhou.
Dood in ’n riethuisie êrens in die binneland. Sy weduwee en hul slaaf het saam ’n graf in die klipperige grond uitgehol en die lyk soontoe gesleep.
Ná sy dood het Boesmans die osse doodgemaak, die veewagter vermoor en die skape weggedrywe, en sy weduwee het die naaste bure te voet met haar kinders bereik.
’n Lyk in die pad.
’n Lyk teen die rant tussen die rotse.
’n Lyk van sy klere beroof en in ’n ystervarkgat verstop.
Deur ’n perd doodgeskop. Onder ’n wawiel geval. Dood waar hy die geweer laai, waar hy korrel, waar hy die sneller trek. Tydens ’n jagtog deur ’n leeu oorval. Tydens ’n jagtog deur ’n olifant bestorm. Verdrink toe die Gourits afkom. In die Groot Visrivier verdrink. Verdrink toe hy ná ’n storm deur Grootrivier probeer kom op pad terug van ’n jagtog. Dood met wrok of hoogmoed in die hart, met bloed op die hande.
Dood, een ná die ander, die band met Europa verbreek, die herinnerings aan die vreemde, die vorige, die verlede uitgewis. Saad in die nuwe aarde.
VERMAAKLIKHEDE
Laat ons nog een keer na Nederland kyk, die Nederland wat daardie immigrante en Kaapse koloniste opgelewer het; die Nederland waar hulle gebore is en opgegroei het en waardeur hulle gevorm is, ervarings, menings, gevoelens, gedagtes, vooroordele, waardes, persepsies en al; die Nederland wat hulle agtergelaat het; die Nederland wie se skaduwee anderhalwe eeu lank skuins oor Suid-Afrika geval het.
As jong man het die Switserse geleerde Albrecht von Haller soos