En dit is wat ek van sensuur geleer het: die laaste oordeel berus by God. (Oom Toon het sy pyp teen sy skoensool uitgeklop; toe koelbloedig oorgehaal, soos ’n gewoontemisdadiger, en reg in die vieruurtjiebos langs die stoep gespoeg. Deur die oop venster het hy in die skemer ingewande van die huis ingeskree: “Koffie-e-e!”)
Die ander voorbeeld (het oom Toon Lourens ná die koffie gesê) het hom in ’n ander distrik, ver hiervandaan, afgespeel. Een van julle hier was al op die bepaalde plaas, want hy’s nou glo histories, maar ek doen ’n beroep op hom om nie my storie aan te gee nie, want daar’s oorlewendes.
Ek ken die plek; dis waar. Was eenmaal daar op ’n studietoer. ’n Regte maanligplek. Bedags is dit bar, want die werf is kaal; die lig verblindend op die wit mure van die strak verdieping en die lang rye buitegeboue wat die woonhuis flank. Net ’n paar bloekombome, maar buitekant die vierkant; verpotte bome, windskeef; en met ’n enkele verdorde tak. ’n Duineplaas. As die wind reg stoot, kan jy die see hoor en ruik. Maar met volmaan, soos ek hom gesien het, is hierdie werf ’n betowerde plek; die wit nie te straf vir jou oë nie, die skaduwees blou. … en in die woonhuis het destyds gewoon (vertel oom Toon verder) ’n weduwee en haar vier kindertjies; almal jonk, kort opmekaar. Die weduwee was ’n prag van ’n mens, en nog minlik daarby. Ek sal haar Mooi Annie noem. Haar man het haar eersteklas nagelaat: die duineplaas, en nog twee ander, dieper in die distrik in, almal onbelas; en spanne kontant in die bank. Maar daar was ’n stipulasie in sy testament wat ek reken onmenslik was: trou Annie ooit weer, verbeur haar kinders hul ganse erfenis.
Natuurlik kon sy nie alleen die boerdery behartig nie. ’n Knap jong man wat uitgeboer het weens omstandighede het by haar kom werk as voorman. Wynand, sal ons hom maar noem. En ook hy was skoon van gelaat, soos die Bybel van Dawid sê. Sulke seeblou oë wat reguit in joune kyk. Sienersoë.
Op ’n manier het hy hom soos ’n kneg gedra. Hy wou nie aansit by die tafel nie; sy kos is na sy kamer in een van die buitegeboue gestuur. Wanneer hy in haar kantoor was, moes sy hom amper gebied om te sit: ek was ’n keer by. En daar het hulle die werk van die dag of die week bespreek. Sy was ’n wakker en praktiese vrou, en hy was ’n verstandige boer, sodat hulle soos twee mans met mekaar kon gesels.
Die kinders was gek na Wynand, en het hom in sy buiteplek besoek. Maak nie saak hoe Annie berispe nie; hulle was nie weg te kry van Wynand nie.
En die hele tyd het hy haar “Mevrou” genoem; en sy het hom “Meneer” genoem. Uit respekte, sekerlik; maar ook om hul plekke vir hulself te bepaal: sy, die werkgewer; hy, die onderhorige.
Ná ’n huisbesoek daar – dit was my eerste ouderlingskap – sê ek op pad dorp toe vir die jong predikantjie: “Ek weet nie so mooi nie; daar kan moeilikheid kom.” En hy, ewe verbaas: “Wat bedoel broeder dan nou?” Wat weet sulke snuiters nou ook van verbode vrugte? Hulle trou as hulle nat agter die ore is, en vroutjie moet opsnork terwyl hulle studeer, of sy ouers of die skoonfamilie moet help betaal. Hy het niks gemerk nie, die predikantjie; niks van die onstuimigheid in twee menseharte nie.
Op ’n keer sien ek Annie in die dorpskafee. Net toe kom Wynand binne, hoed in die hand. “Ek is gereed, Mevrou, ons kan gaan,” sê hy toe; maar hulle kyk mekaar nie in die oë nie. En dis teen hulle aard, want albei is reguit mense. En die benoudheid slaan toe om my hart. Hulle ly, dink ek by myself; hulle ly vreeslik, hierdie twee mense. Hoe lank nog?
En ek sien daardie plaashuis laat in die nag, die gerofkaste mure soos karringmelk; en in haar venster brand ’n lig en in sy venster brand ’n lig.
Ook ek kan die toneel sien: die maanlig; die skaduwees agter die ruite. Tussen hulle, soos die ewigheid self, die kaal werf; en albei met die skrik in hul harte. Die wind dreun, en ook die see. En die bloekoms glinster in die maanlig. Dalk het een ’n venster opgeskuif, om die see te ruik. Of beter gesien te kan word.
Dit is Annie wat ’n brief aan die Kerkraad geskryf het. Dat sy met die hele Kerkraad wil praat. Vrou-alleen het sy daar in die konsistorie gestaan, en die storie vertel van die testament. “Ek het my kinders lief, en sal nooit droom om hul erfenis aan te raak nie. En ek het Wynand lief.” Die dominee het iets van owerspel gesê, en toe: “Vergeet hom.” En Annie het met jammerte na hom gekyk en gesê: “’n Mens het sy natuur, Dominee. Ek het klaar gekies. Julle kan een soort raad gee; julle wette skryf dit voor. Maar ek, Annie – en hier sê sy haar van – ek kan dié raad nie aanvaar nie. Ek gaan saamleef met die man wat ek liefhet, en wat vir my kinders ’n vader is. En as my kinders verstand van dié dinge begin kry, sal ons alles aan hulle verduidelik; en hulle sal ons vergewe, wat meer is as wat ons van nou af aan van die mense kan verwag.” En toe roep sy Wynand binne, en ook hy staan daar voor ons, met sy blou sienersoë, en hulle kyk ons aan of ons die skuldiges is.
Wat ek self gedink het, weet ek nou eers. ’n Boer het sy grond lief – en ’n vrou kan ook ’n boer wees – en alle groei is heilig.
Die swart hings
Adèle sorg self vir die toebroodjies: dat elke sny fyn genoeg is. Die brood, die salm, die komkommer. Ingevoerde salm, van Skotland af. In die lig van hierdie land wat reeds teen elfuur hard is, kan sy elke besonderheid in die weefsel sien, half pienk, half oranje, soos ’n vrug van vlees. Haar vingers sluit om ’n sny salm. Sy druk dit fyn, vee daarmee oor haar lippe, proe die sout, en begin huil.
“Wag, nooi,” sê die bruin vrou Klara sag, “ek sal klaarmaak. Dis tyd dat nooi gaan aantrek.”
Eers het die “nooi”-sêery haar geïrriteer: dit het geklink of die bediendes met haar spot. Maar Madam wou sy ook nie wees nie; nie op korttermynkontrak nie. En die sangerige “nooi” het vir haar aanneemlik geword, want dis half neutraal, soos haar staat in die huishouding: meer gas as vrou.
Halfpad teen die trap uit onthou sy iets. “Klara, het Jakob al …?” Sy vergeet die woord, maar Klara verstaan. “Netnou al verby, nooi.”
Die sambrele vir die balkon. Die balkon van die buitegebou wat op die kraal en die stalle uitkyk. En agter die staldeur is die hings en die merries spuls; jy weet van hulle, al is hulle stil.
Prins bepaal die plaas. Wanneer daar geëet word. En of daar geslaap gaan word. En ook in haar slaap is die swart perd aanwesig. Hy runnik tot diep in haar vogtige drome.
Ek moet minder grimeer, dink Adèle, of heeltemal ophou daarmee; klei en lanfer word, soos Griekse vroutjies. Maar sy gaan voort, want eerlikheid is nie vandag haar krag nie. Wanneer sy die stiffie neerlê, lyk sy strak en gemesseld, soos ’n transvestiet.
Sy druk haar gesig in die wasbak; spoel al die verf af. Ek het my hare, my tande, my houding; en dit moet genoeg wees, ook vir hom.
Hy stoot die deur oop onmiddellik na hy geklop het. Dis ’n demonstrasie: elke ding op die plaas moet weet hy is besitting. “Die mense is al hier,” sê hy bruusk, maar nie kwaad nie: hy kan bekostig om geduldig te wees.
“Het jy gereël met die redery?”
“Wag nou,” sê hy, en tik met sy peits teen sy blink kamas. “Dit kan wag.”
Sy staan met haar rug na hom toe, maar moet tog vra dat hy die knopies van haar rok vasmaak. Dis ’n lugtige rok, wolkerig, lenteblou; net die snit verhoed dat dit te jonk raak. Sy voel sy asem in haar nek; die volgende oomblik is sy hande op haar borste.
“Nee,” sê sy skril. Maar haar lyf is gewillig.
Hy lag, en loop venster toe, waar hy na die stal se kant uitkyk. “Die kontrak het nog nie verstryk nie,” sê hy plaerig. “Kom, jou gaste wag.”
Leon, die vrygesel, is daar; die Van Zyls, die Benades en die Grovés. Tia van Zyl het ’n niggie saamgebring, maar sy stel Marco en Adèle gou gerus: “Skokvas, my hartjies; sy reis gereeld oorsee.”
“Jy lyk mooi,” sê Leon spontaan. Adèle vat selfbewus aan haar gesig. Dit voel kaal sonder grimering.
Die optog stap oor