Deon Maas
Van baarde en banting
tot Zupta en zol
Tafelberg
Vir Pa en Ma.
Dalk was die eindresultaat nie
wat julle verwag het nie,
maar die idee was wel daar.
Voorwoord
Daar is ’n ou grappie wat lui:
As jy drie Indiërs bymekaar sit, stig hulle ’n maatskappy.
As jy drie Zoeloes bymekaar sit, stig hulle ’n vakbond.
As jy drie Afrikaners bymekaar sit, stig hulle af.
Die Afrikaner-geen is ’n dwarstrekker-geen. Ons gene bestaan uit die bloedlyn van mense wat hier beland het omdat hulle met almal baklei het waarvandaan hulle gekom het. Hulle het met hul regering baklei, met hul bure en met hul kerk.
Toe trek hulle. Nie ’n paar blokke of plase weg nie, nie na die volgende dorp nie en ook nie na ’n aangrensende land nie. Hulle het op ’n skip geklim, waar hulle skeurbuik en siektes kon opdoen en dalk nie lewendig aan die ander kant sou uitkom nie, na ’n nuwe kontinent. Hierdie kontinent was so onverkend dat die meeste kaarte net die kuslyn gewys het, die binneland was leeg. Wel, nie leeg nie, die kartograwe het gedink dis leeg.
So, nou het ons hierdie dwarstrekker-gene wat mekaar vir die eerste maal ontmoet by die Kaap de Goede Hoop. Hulle kan nie eens mekaar se taal verstaan nie, maar hulle deel een ding – ’n ongelukkigheid met waar hulle vandaan kom.
Die wyndrinkers bly in die Kaap agter, die res trek die binneland in. Daar is al klaar ’n verskil tussen die twee groepe, die wyndrinkers en die trekkers. Die trekkers baklei met mekaar, party eindig in Pretoria, party in Natal, party in Potchefstroom.
Dié wat in die ou ZAR eindig, kan nie ooreenkom oor wat moet gebeur nie. Daar is sprake van twee hoofstede, Pretoria en Potchefstroom – God behoede ons. Party dink dat van die ander heeltemal te liberaal is en trek deur ’n woestyn om in die suide van Angola te eindig, waar hul bloedlyn doodloop onder die oormag brandewyndrinkende Portugese en plaaslike mense met wie hulle nie kan assimileer nie.
Dis wie ons is, ’n groep mense wat een naam en duisende opinies het.
Vandag, danksy verbeterde kommunikasie, is daar ’n nuwe geslag van ons. Dié wat ons van ’n postapartheid- (of is dit pro-apartheid?) groep na die nuwe beloofde land moet lei. Ook die jonger geslag wat wil hê dat ons deel van die wêreld moet wees en nie verder laer trek nie.
Hierdie nuwe geslag dwing ons om al ons heilige koeie in heroorweging te neem. Om besluite te neem en opinies te hê wat ons deel maak van ’n groter som sonder dat ons ons identiteit verloor.
Die Zoeloes het die regte spreekwoord hiervoor: umuntu ngumuntu ngabantu – ’n mens is ’n mens danksy ander mense.
Heilige koeie kan nie meer heilig wees nie. Ons isolasie as nasie is verby. Ons staan nou op ons eie voete, op die graf van ’n politieke ideologie wat ander benadeel en ons groei gekortwiek het.
Dis ook hoog tyd dat ons ’n humorsin ontwikkel wat nie Leon Schuster is nie. Tyd om vir onsself te lag en nie vir die bure nie.
As jou tong in jou kies is, gaan jy baie skade opdoen in ’n vuisgeveg. Dis jou keuse.
1 Die taal van ’n rewolusie
“An attempt is being made by a number of jokers near Cape Town to reduce the ‘Plat Hollands’ of the streets and the kitchen to a written language and to perpetuate it. They are carrying on the joke well. They have a newspaper, have published a history of the colony, an almanack and to crown the joke – a grammar. It is impossible to read these productions without laughing, because one cannot help feeling that the writers are themselves laughing while they write. The spelling, the words, the idioms, the grammar – all is such as may at any time be taken phonetically from the mouth of any old Hottentots.”
– The Argus, 13 September 1877
Afrikaans het hom nog altyd in ’n struggle bevind.
Die eerste mense wat Afrikaans begin praat het, was gewikkel in ’n struggle met dié wat wou vasklou aan die Suid-Hollandse dialek wat Kaap toe gebring is deur die eerste setlaars. Nadat Afrikaans deel van die volksmond geword het, was dit gewikkel in ’n struggle met die Engelse, wat – tot 1925 – geweier het om dit as ’n amptelike taal te erken. Op 16 Junie 1976 het Afrikaans deel geword van Suid-Afrika se struggle toe die verpligte onderrig daarin as katalisator vir opstand teen die regering gedien het. En in 1994 het Afrikaans se struggle begin om net ’n taal te wees in plaas van ’n politieke stelling.
Geen wonder dat “struggle” in die sesde uitgawe van die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) wat in Augustus 2015 uitgereik is, as ’n Afrikaanse woord erken word nie.
In die begin was daar Suid-Hollands. Dit is waar die meeste van die eerste Kaapse setlaars vandaan gekom het, van dié dele wat vandag Suid-Holland en Noord-België is.
Die historiese beginpunt van Afrikaans kan as 1691 beskou word. Dit was die eerste jaar dat daar meer kinders aan die Kaap gebore is as wat daar nuwe setlaars aangekom het. Die term Afrikaans is dan ook ’n afleiding van “Afrika-Hollands”. (Dieselfde het met die slawe gebeur. Teen 1780 is daar nie eintlik meer slawe ingevoer nie; die meeste is hier gebore en dit het die ontwikkeling van Afrikaans aangehelp.)
Daar was verskeie benamings vir die taal, onder meer “Kombuis-Hollands”.
Daar was nie spel- en grammatikareëls nie. Afrikaans is gebore in die volksmond en het ontwikkel vanweë ’n behoefte onder ’n groep mense wat van verskillende plekke gekom het om mekaar te kon verstaan.
Suid-Afrika se sensussyfers van 2011 wys 6,85 miljoen mense in die nege provinsies praat Afrikaans. Net ’n dekade vroeër was dié getal 5,98 miljoen. Na raming is daar sowat 10 miljoen Afrikaanssprekendes wêreldwyd in lande soos Namibië, Botswana, Brittanje en natuurlik Australië. In sommige openbare biblioteke in Australië is daar selfs afdelings vir Afrikaanse boeke.
Reg van die begin was Afrikaans dus in ’n stryd om oorlewing gewikkel. In 1948 toe prof. J.J. Smith in die Hofmeyr-stigting-lesings sy navorsing bekend gemaak het onder die titel Theories About the Origin of Afrikaans, het hy gevoel dat Afrikaans 95% gegrond was op Hollands. Hy het die invloed van Portugees-Maleis en die plaaslike swart bevolking verwerp.
In teenstelling hiermee het prof. Hermann Giliomee in 2003 in ’n lesing getiteld The Rise and Possible Demise of Afrikaans as a Public Language die invloed van Portugees-Maleis op Afrikaans beklemtoon en gevoel dat dit en die plaaslike tale ’n baie groter rol in die skepping van Afrikaans gespeel het as wat vroeër gedink is.
Portugees-Maleis was ’n taal wat deur die vroeëre Portugese seevaarders gepraat is. Dit het sy ontstaan gehad in kusstreke waar die Portugese handel gedryf het met die plaaslike bevolking en het oor eeue heen ontwikkel. Dit het gedien as die eerste lingua franca en kommunikasievorm tussen die burgers en die mense wat reeds in die Kaap was.
’n Derde teorie is dat Afrikaans ’n kreoolse taal is. Kreools word beskryf as “die proses van assimilasie waarin aangrensende kulture bepaalde eienskappe deel wat ’n beduidende nuwe kultuur vorm”. Volgens dié teorie het die taal ontwikkel as ’n kommunikasievorm tussen die Hollandse setlaars, swart Afrikane en Suid-Asiatiese slawe.
Een feit staan soos ’n paal bo water: Hoe verder jy van Kaapstad gewoon het, hoe sterker was die invloed van Afrikaans en hoe swakker die invloed van Hollands. Die Kapenaars het steeds kontak gehad met die suiwer Hollands van die besoekende matrose, terwyl die mense in Stellenbosch minder kontak