“Lyk my jy’s beenaf,” het Bernard die aand in ons buitekamer gesê toe die swaar wasreuk van die kers nog ná die uitblaas in die donkerte bly hang.
“Sy’s beenaf op jóú,” het ek my probeer verweer.
“Ek het jou gesê sy’t ’n bogkind voor my grootgeword.”
“Jy kan nie regtig dink sy’s ’n bogkind nie!” Die oë, die borste, daardie oerwys mond. “Here, man, sy’s pragtig. Ek kon my oë nie vanmiddag glo nie.”
“So het ek opgelet.” ’n Laggie in die donker. “Daardie ou dam, lelik soos hy is, sal jou baie kan vertel. Vandat ek sommer nog so opgeskote was. En dit was altyd juis Sondae dat dit gebeur het, met buitekerk soos vandag, of as daar bure kom kuier. Of Dingaansdae, die beste van almal. Dis waar ek die eerste keer ’n meisiekind se hemelvleisies geproe het. Die koeltekossies.”
“Hoekom steur jy jou nie aan Elise nie?” vra ek weer. “As ek jy was, het ek haar wragtig nooit met rus gelaat nie.”
Hy antwoord nie.
“Natuurlik,” sê ek weer, met net ’n tikkie wrewel, “jy is ook seker daaraan gewoond om alles uit vroue te kry wat ’n man kan begeer.”
“Dis iets anders,” sê hy. “Dis heeltemal anders. Niks verkeerd met so bietjie plesier na weerskante toe nie. Op voorwaarde dat nie een van die twee daar bedroë uitkom nie. Maar ek weet mos: die dag as ek vir Elise probeer bykom, dan gaan sy dink ek bedoel dit ernstig. Sy gaan dink ek het haar liefgekry, de lot. En dan word dit ’n manier van moord pleeg. Daarvoor sien ek nie kans nie.”
“Het jy nog nooit aan trou gedink nie?” vra ek reguit.
“Natuurlik. Maar ek wil nie nou al ’n huisdier word nie.”
“Nou spot jy.”
“Ja, seker. Maar ook nie heeltemal nie. Dit is goed en wel as twee mense vir mekaar ’n onmisbare gewoonte kan word. As die een bereid is om die ander as voorwaarde vir sy eie lewe te aanvaar. Maar ek het nog te veel wat ek alleen wil doen. Ek kan nie nou al my keusevryheid beperk nie.”
“Jy’t ’n groter verskeidenheid om uit te kies as enigiemand anders wat ek ken.”
Hy lag stilletjies. “Dis nie wat ek bedoel nie, man. Ek praat van die vryheid om te kies, om oomblik vir oomblik met oop oë te kies. Die soort keuse wat dit die moeite werd maak om te leef, omdat jy jou nie toelaat om enigiets te ontwyk of uit te sluit nie.”
“Wat het trou daarmee te doen?”
“As mens trou, sluit jy vanself ’n hele reeks keuses uit omdat jy ’n verpligting het teenoor iemand anders se geluk. Dan maak jy dit vir jouself te maklik om verantwoordelikhede te ontduik. Want dan kan jy sê: Kyk, ek is getroud, ek het kinders, julle kan nie nou dít of dát van my verwag nie.”
“En as ek jou nou sê,” vra ek impulsief, “dat ek vanmiddag besluit het ék gaan met daardie meisie trou?”
“Is jy seker dis nie net jou voël wat jou rondja nie?”
“Bernard!” Ek stoot my verontwaardig op my elmboë op. “Hoe kan jy so sê?”
“Oor jy nog bleddie jonk en romanties is. Dan probeer mens natuurlike drange met mooi ideale verdoesel.”
“Ek is ernstig.”
“Dis ’n wilde kind daardie.”
“Ek dink ek kan haar mak maak,” sê ek braaf.
“Ek is seker jy kan. Jy kan ’n perd ook inbreek as jy die slag het. Maar dan, daarna? As jy jou sin gekry het en die perd vat ewe gedwee die saal? Dan is dit dalk juis daardie eerste wildigheid waarna jy terugverlang. As dít eers weg is, is dit weg.”
“Jy’s ’n pessimis.”
“Of ’n realis,” sê hy. “’n Idealistiese realis.”
Hy het vanuit dieselfde standpunt geredeneer toe ek hom op een van ons baie wandelinge oor die plaas – op soek na afdwaalskaap, of deurkomplekke in die jakkalsdraad, of sommer net – uitvra oor sy inskiklikheid teenoor sy ouers oor godsdienskwessies: waarom hy, wat gewoonlik so uitgesproke was, hom dit laat welgeval het om soos ’n gehoorsame seun met hulle mee te doen aan wat vir hom betekenisloos of selfs griewend was.
Hy het sy skouers opgehaal: “Waarom nie? Jy weet goed genoeg hoe ek oor dié sake dink. En ek bly ook nie stil as ek by mense kom met wie ek kan argumenteer nie. Maar watter nut het dit nou om iemand onnodig seer te maak? Hulle is my ouers, hulle is oud, ek het hulle lief, ek respekteer hulle.”
Oor die politiek het hy tóg soms met sy pa vasgesit, hoewel hy ook daar gesorg het dat dit nooit te ernstig raak nie. Waaroor hy dit veral gehad het, was Malan se oorywerigheid om die Kleurling op ’n aparte kieserslys te kry.
“Niks minder as verraad nie,” het hy dit genoem. “En dit dieselfde man wat in die jare Dertig vir die Kleurlinge gesê het om Nasionaal te stem oor hulle ook mos Afrikaners is. Watse soort van ’n ‘godsman’ praat so?”
Die oom was kriewelrig, maar kon nie heeltemal by sy seun se beskuldiginge verbypraat nie. “Ja, daar’s fout in ons volkslewe,” het hy een aand ná Boekevat toegegee (die Bybel het nog op die tafel gelê, en sy bril daarop). “Ons maak nie aldag reg nie. Dis met ons soos met die Jode. Jy weet, nes dit bietjie goed gaan, dan neuk ons. Die Afrikaner se beste plek was nog altyd in die woestyn.”
“Dan stem Pa saam dat mens die saak nie maar so moet laat lê nie?” vra Bernard.
“Nie laat lê nie, nee. Maar daar’s ’n regte manier om ’n ding te doen en ’n verkeerde manier. Dit betaam ons nie om teen ons leidsmanne te murmureer nie, hulle is deur die Here aangewys en as ons reg bid, sal Hy wel die pad wys.”
“Pa het darem self in die oorlog teen Pa se regering geknoei en in die kamp gaan sit daaroor,” herinner Bernard met terglustige oë.
“Ja, maar dis oor Jan Smuts afgedwaal het van die Boere se pad af om met Engeland te loop lepellê.”
“En as Malan nou ook afdwaal?”
“Toe, bog met jou!” sê sy pa en hou hom kwaad. Hy draai met ’n knipoog na my toe: “Ek weet nie hoe ek dit met dié seunskind van my het dat hy altyd so wederstrewig is nie,” sê hy. “Van kleins af al. Jy weet, hy’t mos ’n slag, hy was so agt gewees, daar in die dam loop induik en te laat gesien die ding staan amper leeg. Hulle het hom meer dood as lewendig hier aangedra, die spul klonkies wat saam met hom gerumoer het. En hy was maande lank siek gewees, half verlam en nie mooi reg in sy kop nie. Tot ek hom eendag weer aansê om vir my iets te doen – my twaksak te bring of so, ek onthou nie meer nie – en daar kyk hy op en hy sê vir my: ‘Ek sallie.’ Dis toe dat ek vir die vrou sê: ‘Ma, jy kan maar ophou met so ’n lang gesig rondloop. Bernard is gesond want hy praat al weer teë.’”
Bernard grinnik, maar hy is soos ’n jong hond wat ’n stuk sak beetgekry het: hy laat nie los nie. “Pa praat nou weer flink by die ding verby,” beskuldig hy. “As dit oorlogtyd reg was om teen die regering te rebelleer, dan is dit mos nou ook.”
Die oubaas sit ’n ruk en afkyk na sy groot growwe hande in die lamplig op die tafel. “Ek sal nie sê nee nie,” sê hy na ’n ruk, “en ek sal nie sê ja nie. Want dis ’n swaar ding wat mens nie met nee of ja kan uitpraat nie.”
“Wanneer het mens reg aan jou kant?” dring Bernard aan.
“Wat struwel julle tog so?” vra die klein ou vroutjie oorkant die tafel, besig met hekel; die pennetjie flits en flits in die lamplig. “Die Bybel is nog nie eens gebêre nie.”
“Nee, ek wil ’n antwoord van Pa hê,” sê Bernard.
Die