Ek vererg my oor “julle mense hier”, maar ek dring op niks aan nie. Ek wil hom nie so gou al in die harnas jaag nie. Maar ek weet klaar dit gaan op niks uitloop nie.
Die garagejoggie is nog altyd besig met die muggiegemors. Met ’n gieter in die een hand gooi hy ’n dun straaltjie water oor die ruit terwyl hy met ’n bondel koerantpapier in die ander vrywe.
“Gaan jy dit ooit skoon kry?”
Hy gryns. “Hy sit vas, baas.”
Manne in blou oorpakke besig om stukkies mens van die teer af te spuit. Charlie het my vertel hoe dit gelyk het. Die lyke met pangas uitmekaar gekap. Tonge uitgepluk en oë uitgegrawe, die jelliegesigte besmeer met ekskresie. Dalk ook maar goed dat dié soort geweld ingeperk word agter die doringdraad van kampongs. Vir ’n beskaafde gemeenskap is dit onhoudbaar.
Ek het heel in die begin al vir Charlie gesê: “My liewe Here man, hoekom het jy ooit teruggekom na dié land toe? Daar in Engeland het jy alles gehad wat jy wil hê. Selfs ’n universiteitspos. Hoekom het jy nie daar gebly nie?”
Hy het met tande en tandvleise geglimlag. “Jy was ook mos oorsee: sou jý dan wou gebly het?”
“Nee, natuurlik nie. Maar –”
“Nou ja?”
Op ’n sekere vlak, goed, kan ek dit begryp. Maar dit bly ’n emosionele reaksie, dit is nie rasioneel nie. Ek weet mens is geneig om emosioneel op Afrika te reageer, maar tog.
Die dag in Gibraltar, op ’n vakansiereis, eintlik die stertkant van ons wittebroodsreis: ons het op die rots gestaan en uitkyk na Afrika se blou kuslyn teen die ligter blou van die lug. Nooit in al die tyd dat ek weg was, het ek só terugverlang nie.
Naderhand het ek Elise se hand gevat en gesê: “Kom.” Want ons moes die aand nog Málaga haal. Toe eers, met die wegdraai, sien ons die swartman wat ook oor die see staan en kyk. En met ’n onverwagte openhartige soort trots, soos ’n kind wat ongevraag vir vreemdelinge aankondig dat hy vandag verjaar, het hy gesê:
“Dis my land daardie.”
“Marokko?”
“Nee, Afrika. Ek woon verder suid. Nigerië.”
“Dis my vasteland ook.”
“Dis nie goed om weg te wees nie.”
Dit was ons hele gesprek. Maar daardeur het ek eintlik vir die eerste keer in my lewe regtig bewus geraak van dié Afrika: dié vasteland wat my op die een of ander manier verbind aan soveel geslagte van die aarde, ver verby homo sapiens tot terug by homo habilis, tweemiljoen of hoeveel jaar gelede; my land en daardie man s’n.
Miskien moet ek nie te hard oordeel oor die myn se gepeupel nie. Wat het hulle nou eintlik geweet van ’n lewe agter doringdraad, enkelkwartiere, ’n kampong, of ’n stad? Ná hutte en mielielande en die heuwels van Transkei of Lesotho, vroue wat werk in die landerye, kalbasse suurmelk, daggapype, besnydenis, danse, bokke, beeste?
Ek self was op universiteit voor ek geleer het hoe ’n hysbak werk. As ek of Bernard so skielik uit die dorpies van ons kinderdae geruk moes word? Vir ons was dit nog maklik, en klaar swaar genoeg.
Ek het daarom ’n verpligting teenoor hierdie hof om te verduidelik waarom ek my besondere oortuiginge huldig, hoe ek daartoe gekom het, en waarom ek dit met verloop van tyd noodsaaklik geag het om tot die daad oor te gaan.
Ten aanvang moet ek benadruk dat ek gebore is uit ’n familie wat deur hul deelname aan die Tweede Vryheidsoorlog, die Rebellie van 1914 en naderhand selfs die bedrywighede van die Ossewabrandwag in die Tweede Wêreldoorlog bo alle twyfel hul besondere Afrikanerskap bewys het. Tot sowat my vyf-en-twintigste jaar was ek self ’n oortuigde Nasionalis. Soos baie ander Afrikaners van my generasie het ek op ’n plaas grootgeword, in die Suid-Vrystaat. Soos hulle, was ek in baie opsigte eensaam. Broers het ek nie gehad nie, net vier susters, almal ouer as ek. In daardie streek was die plase groot en ver uitmekaar. Behalwe die buurkinders wat saam met my in die plaasskooltjie was, was my enigste konstante maats die swart kinders van ons plaas. Daar was veral een, met wie ek nou nog bevriend is (eintlik moet ek sê: met wie ek later opnuut bevriend geraak het). Ongelukkig kan ek sy naam nie hier noem nie, want ek wil nie dat die blote noem daarvan vir hom probleme veroorsaak nie. Ons twee het dag vir dag saam gespeel, kleiosse gemaak, meerkatte en hase gejag, voëlneste gesoek, kattekwaad aangerig; baiemaal het ek saam met hom en sy familie voor hulle rooi modderhuisie gesit en poetoepap uit die drievoetpot geëet. Ek glo nie een van ons het ooit eens daaraan gedink dat die een wit en die ander swart was nie.
Die Aprilvakansie van my finale jaar het Bernard my saamgeneem plaas toe. Ek het rede om daardie twee weke te onthou! Ons het trein gery, wat herinneringe uit my prilste kinderdae teruggebring het: die reuk van die groen leersitplekke; die geratel aan die deur as kelner of kondukteur verbykom; die afslaan van die tafeltjie oor die sinkwasbak om padkos te eet: die snye skaapvleis, eiers, tamaties, biltong, growwebrood; die Jeyes Fluid in die toilet.
Drie- of vieruur in die nag is ons by die kompartement uitgeboender deur die kondukteur wat onderneem het om ons betyds wakker te maak en toe self verslaap het: sonder sy pet, met dun grys hare verwilderd oor sy bles, sy wenkbroue deurmekaar gekoek bokant sy jakopeweroë, het hy ons kom opjaag. Toe ons ons kom kry, staan ons met slaapklere aan op ’n donker perron en vat die koffers wat die oubaas deur die venster aangee; en terwyl ek nog regpak, fluit die trein al weer en trek met ’n geratel van waens die nag in.
Dit was nie eens ’n behoorlike stasie nie, sommer ’n plekkie in die veld. ’n Stukkie geteerde perron, ’n rooibaksteengeboutjie met leë brandweeremmers aan ’n dwarspaal, ’n wagkamertjie met ’n bruin bank en een van die outydse swart stofies; ’n Dames en Here links onder ’n peperboom; en oorkant die spoor ’n sinkgeboutjie vir swartes.
Daar was niemand om ons af te haal nie, nie eens ’n stasieman nie. ’n Possak wat uit die kondukteurswa gegooi is, het doer op die punt van die perron bly lê. Eenkant het ’n ry melkemmers gestaan en wag, seker op ’n later goederetreintjie.
In die wagkamer het ons aangetrek – nie sonder hilariteit nie, toe ons agterkom dat een van Bernard se skoene op die trein agtergebly het. Ná ’n draai agter die peperboom – die kleinhuisie self het te erg na vis gestink – het ons aan die voorkant van die geboutjie op ’n trap gaan sit en wag.
Daar is ’n vreedsaamheid in so ’n nag waarmee niks anders vergelyk kan word nie. (Ek begin agterkom waarom skrywers deur sulke tonele verlei word.) Die slaap het ons afgeskud; ons was onder die kleinhuisie se wind uit; die trein se dreuning het in die verte weggeraak. Dit was doodstil, net ’n geritsel van wind af en toe in die flenterige takke van die peperboom, ’n haan hier en daar, ’n hond wat blaf. En die ongelooflikheid van daardie sterre, so groot en vlak by mens dat jy gevoel het jy kan hulle aanraak. Die dorp, het Bernard gesê, lê twee myl verder, agter rantjies. Nêrens was daar ’n liggeknipper nie, glad niks.
Ons het nie gepraat nie. Naderhand – seker maar so ’n kwartier later, maar dit het langer gevoel – het ’n liggie van ver af padlangs begin aankom en ’n gedreun het duideliker geword.
“Seker Pa wat nou kom,” het Bernard gesê.
’n Ou regop Austintjie het langs ons kom stilhou en die oom het uitgeklim terwyl die enjin bly staan en snor. ’n Groot mooi man, heelwat ouer as wat ek verwag het, seker sewentig, met ’n maanhaar weerbarstige grys hare, ’n pyp tussen die tande, ’n gesig vol plooie van kommer en lag, en twee jong oë wat jou kamma-kwaai en deurtastend bespied.
“O,” sê hy ná hy my deurgekyk het. “En waar kruip dit uit?”
“Dis Martin Mynhardt, Pa. Ek het mos geskryf.”
“Jy’t net gesê jy bring iemand saam. Maar jy’t g’n dooi woord gesê of dit mannetjieskind of vroutjieskind gaan wees nie.” Weer die oë wat my deurkyk. “Nee, hy lyk darem reg. Maar mens weet deesdae mos nie meer nie. Ek hoop jy eet pepoen?”
“Nou hoekom pampoen, oom?” vra ek verleë.
“Oor