GELOOF ANDERKANT SONDAG
Julian Müller
Tafelberg
1
My persoonlike reis na anderkant Sondag
Ek het op die plaas Witkop naby Nigel aan die Oos-Rand grootgeword waar ons gesin deel van ’n hegte boeregemeenskap was. Dit was ’n voorreg om my kinderjare in so ’n omgewing deur te bring, want dit het baie sekerheid en ’n duidelike ervaring van geborgenheid gebied, ook ten opsigte van my geloofservaring.
Die Müllers het soos die meeste ander boeregesinne elke tweede Sondag kerk toe gegaan. Ek het saam met my ouers en twee susters op die ander Sondae na die kerkdiens op die draadloos geluister.
Ons het nie elektrisiteit op die plaas gehad nie en die radio is met ’n battery aan die gang gehou. My pa het sy bakkie voor die eetkamervenster getrek en die draadloos aan die voertuig se battery gekoppel. Ons het dan met ons Bybel en Gesangeboek om die groot, bruin ou draadloos byeengekom.
Dit was ’n ritueel op sy eie waarin ons gelees, gesing en gebid het.
Ek het egter nie van die radiodienste gehou nie, want die preek in die dominee se hoogdrawende en krakerige stem was meestal ’n pyniging.
Die tradisie van Sondag kerk toe gaan was die samevloeiing en bevestiging van ’n hele lewenswyse. Die kerk was letterlik en figuurlik die middelpunt van die dorp en die boeregemeenskap.
Sondag was die bymekaarkomdag en al die sosiale aktiwiteite van daardie plattelandse gemeenskap is daar rondom gereël. Mense het nie in restaurante of winkelsentrums gekuier nie.
Die kerk en die skool was vergaderplekke, maar veral die kerk.
Sondae se diens het 10:30 begin, maar teen 09:30 het die kerkgangers al op die kerkterrein begin aankom. ’n Halfuur lank of so is daar oor en weer by mekaar se motors of bakkies gekuier. Dan het die gemeentelede stemmig begin inbeweeg kerk toe. Elkeen het sy gebruiklike plek in die kerk gehad en daarom het almal presies geweet wie in die kerk was.
Die orreltannie het so ’n kwartier voor die tyd ingekom en haar plek op die orrelbankie op die galery regs bokant die kansel ingeneem. Ek het my altyd aan haar ingly-aksie op die bankie verkyk.
Sy was kort en stewig gebou, maar het haar lyf altyd wonderbaarlik akrobaties van die kant af oor die bankie tot op die regte plek ingeswaai. Dan het sy haar musiekboeke reggeskuif en haar spieël, wat soos ’n motor se truspieël gewerk het, reg gestel. Ek vermoed sy was ’n gemiddelde, maar baie getroue orrelis. Sonder haar kon die diens in elk geval nie voortgaan nie.
Die diens het altyd dieselfde verloop: Die klok het gelui en die dominee het ingekom, gevolg deur die ouderlinge. Die diakens, ook almal in swart pak en wit das, het by die deur regs van die kansel ingestap. Die dominee het elke Sondag net drie trappies by die preekstoel opgeklim, gaan staan en eers gebid voordat hy tot heel bo geklim het. Wanneer hy sy plek op die preekstoel ingeneem en die kerkraad nog in hul banke gestaan het, het die orrel begin speel en ons het almal gestaan en ’n gesang gesing waarin ons gevra het dat Dominee “gesterk en geseën word in al sy werk”.
Nadat die dominee die aankondigings uit ’n swart boekie voorgelees het, het die preek begin. Altyd met dieselfde woorde: “Ek slaan my oë op na die berge, waar sal my hulp vandaan kom?” Die lofsang wat daarop gevolg het, het meestal gewissel tussen “Prys die Heer met blye galme”, “Juig al wat leef” en “Op berge en in dale”. Dan was dit die Tien Gebooie, gewoonlik uit Eksodus 20, maar soms uit Deuteronomium 5. Vir die skuldbelydenislied het ons weer opgestaan. Met elke lied het ek my verwonder aan die orreltannie se flinke bewegings om die voetklawers by te kom.
Die preke was meestal maar lank en uitgerek – vir my as jong seun nie juis boeiend nie.
Soms het Dominee se stem skerp gestyg en het hy selfs ’n bietjie op die gemeente geskreeu. Dan het die mense gevoel dit was ’n “goeie” preek. Ek het my pa dikwels hoor sê: “Dominee het weer latjie ingelê vanmôre.”
Die ergste deel van die diens het ná die preek gekom: Die láng gebed waartydens die mans en seuns respek moes betoon deur op te staan. Boonop in ongemaklike klere wat óf te warm óf te styf was. Dit was byna onuithoubaar, maar staan moes jy staan.
Wanneer ons uiteindelik kon gaan sit, is die kollekte opgeneem. Vooraf het my pa die kerkgeld aan my en my susters uitgedeel en in my sak was daar altyd twee muntstukke. Die groter een, gewoonlik ’n sikspens, vir die bordjie en die kleiner een, meestal ’n tiekie, vir die deurkollekte. Wanneer die einde van die diens in sig was, het ons die slotlied gesing en Dominee het sy hande in die lug gesteek en die seën met toe oë uitgespreek.
Ná die diens is die gekuier buite by die voertuie voortgesit, want dit het gewoonlik nog lank geneem voordat die kerkraad uit die konsistorie gekom het. Van daar af het die meeste plaasmense na die dorpskafee gery en ’n Sondagkoerant gekoop. Ons het soms polonie en ’n brood gekoop, maar nooit ’n koerant nie, want dit was teen ons beginsels om op ’n Sondag koerant te lees.
Tuis was die hoender al gaar. In die Ellis DeLuxe-koolstoof se oond kon dit nie aanbrand nie. Die jellie was ook al geset. My ma het dan die aartappels en rys opgesit en die vla vir die poeding gemaak.
Wat rituele betref, was die Sondagmiddagete ’n hoogtepunt van die week.
Vir my as jong seun was die kerkritueel nie juis lekker nie. Tog het dit ’n soort magiese vashou op ’n mens gehad. Die ritmiese herhaling van roetines week na week was gerusstellend en selfs meesleurend. My besluit om self ’n dominee te word het ongetwyfeld uit dié vaste gebruike en gestruktureerdheid voortgevloei. Die dominee het ’n ereplek in die samelewing gehad en dit was iets om na te streef.
Op die eerste Sondag van elke maand was daar ook ’n biduur vir die plaaswyke, wat 14:00 begin het. Almal het ’n beurt gekry om die biduur aan huis aan te bied. Die gasvrou sou stoele in rye in die voorhuis pak en ’n klein tafeltjie regsit vir die dominee waarop ’n glas water in ’n piering en ’n bossie blomme uit die tuin gestaan het. Die biduur het byna soos ’n volle kerkdiens verloop met sang, gebed en ’n preek. Die verskil was dat daar aan die einde van die preek geleentheid vir gebede gegee is.
Soms was daar lang, ongemaklike stiltes, maar gelukkig was daar altyd staatmaker-ooms wat die saak sou beredder, telkens met dieselfde gerusstellende gebede. Oom Petrus, oom Hannes, oom Christie en oom Thys was die voorbidders. Die gebede het dikwels om die weer gedraai en natuurlik die landerye en die oeste. Daar is gebid vir reën en dankie gesê vir al ons seëninge. Die vroue het nie gebid nie, behalwe ons buurvrou, tant Rita, wat baie mooi kon bid.
My pa het ook soms gebid. Ek onthou hy het altyd probeer aansluit by die boodskap van die dominee, terwyl die ander ooms meestal net ’n vaste rympie opgesê het. Ná die biduur is daar heerlik om tafels vol koek gekuier. Sommige ooms het buite gaan rook en ons kinders het die plaas vol gespeel.
Elke tweede Sondag, ook 14:00, is Sondagskool in een van die plaashuise gehou. Dit het net so ’n geselligheid afgegee. Almal was natuurlik minstens al ’n halfuur voor die tyd daar en ons kinders kon op die werf speel totdat ons geroep is na die sitkamer waar ons Lied 444, “Wat ’n vriend het ons in Jesus”, en ’n paar ander bekende Hallelujaliedere gesing het. Ons klasse is daarna in verskillende vertrekke van die huis gehou met oom Christie of oom Alwyn wat met dreunende stemme uit die grys katkisasieboek vir ons voorgelees het.
Die kerk toe gaan, die bidure en die Sondagskool was alles deel van die Sondag-ritueel. Daar was talle duidelik uitgestippelde, onuitgesproke reëls oor hoe Sondae moes verloop en wat jy op dié dag mag doen. Al die gemeentelede het presies geweet wat van hulle verwag word en die kerk het ’n vaste oriëntasiepunt gebied.
Die Sondag-ritueel was die hoogtepunt van ons landbougemeenskap se bedrywighede wat ook volgens ander weeklikse, maandelikse en jaarlikse patrone geleef het. Oktober was planttyd en Junie oestyd. Op al die plase het die koeie 16:00 stal toe gekom om gemelk te word. Jy kon jou horlosie stel op oom Piet se skoolbus wat in die oggend dorp toe ry en in die middag terugkom.
In die