Sy kom agter dat sy Hurst fronsend aanstaar, en kyk weer af op haar hande. Sy is nou regtig verleë oor haar reaksie. En waarom weet sy nie presies nie, dit het mos niks met haar te make nie. Dit moet die vreemdheid van alles wees. Die land is vreemd; sý is vreemd. Ja, dit besef sy nou, ook sy is skielik vir haarself effens vreemd. Maar dan hoor sy Hurst praat en kyk halfpad deur sy sin op, merk die vraag in sy blik en probeer glimlag.
“Ek besef dis nogal omstrede, en vir jou as Nederlander moet dit nog vreemder wees.”
Nederlander? Het Reymaker dan nie vir hulle laat weet sy is ’n Suid-Afrikaner nie? Of was een. Maar nou is sy glad nie seker wat Reymaker sou dink ander omtrent haar moet weet nie. Wat sou hy vir hulle laat weet het? Hy sou sekerlik met sy vriend Rivers oor haar gepraat het, want dit is hoe sy hier beland het – hý was die vernaamste kontak. En wat het Reymaker vir Rivers gesê? Het julle plek vir ’n vrou met – en moenie lag nie, hoor – ’n belangstelling in bomskok?
Ag, dis ook nie soseer bomskok wat haar gelok het nie, al het Reymaker so gedink. Of, nee, hy het gedink sy het die een of ander morbiede belangstelling in die oorlog. Dit was wat hy haar voor die kop gegooi het toe sy hom die eerste keer van haar “oorlogsplan” vertel het. Toe sy hom vra of daar nie dalk vir haar ’n geleentheid in een van die Britse militêre hospitale is nie, het hy geantwoord: Maar dit is nie óns oorlog nie.
Inderdaad. Dit is nie “ons” oorlog nie. Nie eens die feit dat daar Suid-Afrikaners in hierdie oorlog is wie se lyke in die Franse modder weggetrap word, maak dit haar of Reymaker se oorlog nie. Húlle oorlog, hare en Reymaker s’n, was daar in hul kliniek in Dordrecht. Elke dag se stryd om vir ’n paar mense ’n greep te probeer gee op die werklikheid, miskien selfs ’n greep op betekenis. Op geluk? Maar dit is nie wat Reymaker bedoel het nie. Hy het bloot gesinspeel op die feit dat Nederland neutraal was, nie deel van die oorlog nie.
Of is dit regtig wat hy bedoel het? Reymaker het agter sy lessenaar ingesak, skuins agter daardie bronsbeeld van ’n sittende kat op die skryfblad. Sy geliefde kat. Hy het by die kat verby na haar gekorrel, sy oë stip en steenkoolswart bokant sy yl, grasserige baard. Sy het met haar hande op die leuning van ’n stoel bly staan. Deur die venster links kon sy rimpelings sien op ’n kanaal, op die stadshorison die Grote Kerk se stomp toring met daaragter pluiserige wolke waaraan sy ná meer as vyftien jaar in die land nog nie gewoond kon raak nie. Maar aan Reymaker en sy snaakse gewoontetjies was sy lankal gewoond.
Sy het weer probeer verduidelik hoekom sy so in Rivers se werk belang stel. Dit was nie asof dokter W.H.R. Rivers se benadering enige spesifieke verband met Afrika gehad het nie, allermins met Suid-Afrika, maar iets waarby sy uit die staanspoor aanklank gevind het, was dat sy werkwyse gegrond is op sy navorsing oor die tradisionele medisyne van primitiewe stamme. Sy kon dit nie glo nie. Bygeloof! Toordery! Hekse! Dit is alles vloekwoorde in die wêreld waar sy woon en werk – en og ja, sy kom darem nog so af en toe in die kerk. Maar hy het gesien dat daar ’n kuns verbonde is aan daardie vermaledyde praktyke, die kuns van die geneeskunde. Nie die wetenskap nie, die kuns! En dáárdie insig is wat hom, Rivers, gebring het tot aan die snykant van die moderne Westerse psigiatrie. Dit het sy byna instinktief begryp. Toe sy die eerste keer daarvan hoor, was sy ontroer. ’n Droë, feitelike relaas in ’n vaktydskrif het haar skoon aangedaan gehad.
Reymaker het nie so geredelik daaraan gebyt nie, al het hy en Rivers mekaar geken. Iewers op die een of ander kongres ontmoet. Hulle was dalk selfs vriende; sy het trouens daarop gereken dat hulle meer as net kennisse was. Reymaker het tog Rivers se Fitzpatrick-lesing in Londen bygewoon, al was hy nog taamlik skepties oor sy kollega se “nuwe benadering” tot die behandeling van die histeriese toevalle van soldate. Maar hulle twee, sy en haar baas, het genoeg daaroor gedebatteer dat sy, toe haar planne agtermekaar was, nie juis ’n aanloop nodig gehad het nie. Sy het met die deur in die huis geval: “U het kontak met dokter Rivers, nie waar nie?” het sy gesê. “Ek het gewonder of u nie vir my iets kan beding nie.” En toe sy een wenkbrou onthuts boog, het sy vinnig bygevoeg: “Die ervaring kan uiteindelik iets vir die praktyk beteken.”
Sy mond het effens oopgeval, en toe het hy nors afgekyk na die papiere op sy lessenaar. “Ek sien,” het hy gebrom, “jou verterende ambisie.”
Ag, ou Reymaker! Sy nukkerigheid het haar nie verras nie; lankal nie meer nie. Hul skermutselings was lankal ’n vorm van familiariteit. “Nee, dit gaan oor Rivers,” het sy met nadruk gesê, “sy benadering bedoel ek.” Sy het egter gesorg dat haar stem so gelykmatig moontlik bly. “Dit is nuut, nie waar nie? U het tog self so gesê. Daarby is die hele verskynsel … wel …” Sy het dit nie uitgespel nie; dit was nie nodig om die woord te sê nie, daardie woord wat die oorlog vir die wêreld gegee het. Selfs in Nederland, waar mense doodgewoon kon voortgaan om hul stadstuintjies te versorg, en ook daar in hul kliniek in Dordrecht waar hulle elke dag woorde soos neurastenie, demensie en idiosie onder spierwitte lakens lêgemaak het, selfs daar het net die noem van die woord ’n siddering gebring: bomskok.
Bomskok. Bomskokhospitaal. Soldate wat heeltemal uit hul sinne geskiet is, uit alle woorde uit, uit hul ganse onthou, uit alle beheer oor spiere; lywe besete deur die spasmas van ’n buitewêreldse gruwel; soldate wat niks meer begeer as om doodgewoon dood te gaan nie.
Dit is egter waarheen sy wou gaan. Nee, “wou” is nie die woord nie. Sy het op die boot hierheen al gedink aan hierdie vasberadenheid van haar, en as sy nou eerlik moet wees, is sy seker eerder hierheen gedryf, en dit deur ’n krag in haar waarvan sy heeltemal onbewus was. Of liewer, tóé onbewus was, want daardie krag het wel al vroeër in haar lewe in haar opgebult. Dit is tien teen een dieselfde krag wat haar destyds, toe sy maar net agttien was, aangevuur het om ondanks alles in ’n vreemde land, ’n vreemde kultuur, en byna vroualleen, te kom studeer en uiteindelik ’n pos te kry by Reymaker Psychiatrie.
Dis hy, Reymaker, wat haar spesiaal kom werf het gedurende haar finale praktiese jaar in die Wilhelminahuis in Amsterdam toe sy al jare van opleiding agter die rug had. Net die beste psigiatriestudent wou hy hê om hom in sy kliniek in Dordrecht te kom bystaan. Die deugdelikste, dis wat hy gesoek het, het sy daarna soms bitter gedink, hoewel bitterheid ’n emosie is waarteen sy haar hele lewe lank gewaak het. Die een wat die minste sal kla, dis wat hy wou gehad het. Maar wat hy toe nie geweet het nie en haar dosente seker ook nie vermoed het nie, is dat haar vlyt ’n uitvloeisel was van haar vurigheid. Jy kon dit seker ook opvlieëndheid noem, noem dit wat jy wil, maar sy glo steeds, soos sy hier voor Hurst se koel takserende blik sit, dat sy altyd haar standpunte op ’n beskaafde manier oordra. Reguit is sy, en sy kan sterk standpunt inneem, maar sy is ordentlik. Ordentlik op ’n Afrikaanse manier? Ag, dis nie belangrik nie, besluit sy dan. In prakties alle opsigte is sy ’n Nederlander.
Sy help Hurst dus nie reg nie. “In Nederland,” sê sy, “is die psigiatriese verpleegsorg hoofsaaklik in die hande van vroue.” Dit is die reine waarheid, hoewel nie sommer enige vrou die geel kruis kry nie. Hulle moet uit die middelklas wees, aangesien dié klas vrou gesien word as die draer van die waardes waarop ’n gesonde samelewing gebou moet word. Geestespasiënte word gesien as mense wat afgedwaal het van hierdie waardes en dus teruggebring moet word op die regte pad. Sy dink weer aan die klomp boerinne wat sy in die pad gesien het en sê: “Hier by julle is dit straks anders, maar ons moet … ek aanvaar die oorlog het alles omvergewerp.”
“Nee, ons het ook heelwat vroue hier, jy sal dit gou agterkom. Maar nie veel buitelanders nie. Ek veronderstel mense help maar in hul eie lande, maar ja, in lande wat nie by die oorlog betrokke is nie, is dit ’n ander saak. Jy kon seker netsowel in Duitsland gaan werk het.”
Snaaks dat die kwessie van waar sy gaan werk nogal ter sprake gekom het toe sy Reymaker daaroor gepols het. Hy het so vir sy geliefde kat gesit en kyk terwyl hy praat en nogal ’n wye draai gegooi: “Teen Engeland self het ek dit nie. Inteendeel. En ek praat nou van die idee van Engeland.” Hy het sy kop effens gekantel sodat een van daardie steenkoolkykers haar kon vaspen.
Die idee van Engeland? Sy wou die frase net laat voortdobber op die stroom woorde, ’n relaas wat eintlik maar niks meer as ’n formaliteit was nie, maar dit het in haar vasgesteek. Sy wou dadelik hierdie vae ergerlikheid in haar ignoreer, maar het dit nie reggekry nie. Die idee van Engeland?