Onus: Die onus is die verantwoordelikheid om jou saak te bewys en dit is in die meeste gevalle die eiser, hoewel dit uiteindelik afhang van die reg waaroor die saak gaan. By siviele sake moet die party wat die onus dra sy saak op ’n oorwig van waarskynlikhede bewys. (Dis anders as by strafsake, waar ’n beskuldigde bo redelike twyfel skuldig bevind moet word.)
Hoe werk dit? Die hof moet die getuienis vir albei kante oorweeg, maar die proses is by ’n siviele saak baie soos die plasing van gewiggies op ’n outydse weegskaal. Die party wie se saak die swaarste weeg, wen. “Die swaarste weeg” beteken ’n kombinasie van die getuienis en die reg soos dit op die spesifieke feite toegepas moet word. Die hof oorweeg byvoorbeeld watter een van die weergawes wat die getuies voorgehou het die waarskynlikste is. Daar word nie sommer beslis of iemand gelieg het of nie – dit gebeur selde dat ’n hof so ’n sterk uitspraak lewer. As die hof nie kan besluit watter een die waarskynlikste is nie – en die skaal daarom in perfekte balans hang – word teen die party beslis wat die onus dra.
Hoe beoordeel die hof ’n getuie se getuienis? Dis vir die leek seker een van die onverstaanbaarste dele van ’n regter se werk en geweldig moeilik om eenvoudig te verduidelik. In die kortste en breedste terme moontlik gestel, kyk die hof na die volgende drie dinge:
(a) die geloofwaardigheid van die getuienis, met ander woorde of die getuie die waarheid gepraat het oor ’n spesifieke ding of nie;
(b) die betroubaarheid van die getuienis – dus die geleenthede wat die getuie gehad het om die betrokke gebeurtenis te ervaar of waar te neem, en die gehalte en onafhanklikheid van sy herinnering daaraan; en
(c) die waarskynlikheid of onwaarskynlikheid van elke deel van die getuie se getuienis.
Nou weet ek dat hierdie uiteensetting meer vrae laat ontstaan as wat dit beantwoord, maar nader aan die waarheid sonder om in tale te spreek, kan ek ongelukkig nie!
Vonnis
Ongelukkig word die bevel van die hof in sowel siviele as strafsake ’n “vonnis” genoem, wat dikwels verwarring by leke veroorsaak. Anders as by ’n strafverhoor, waar die skuldige gevangenisstraf of ’n ander straf opgelê word, moet die verweerder wat ’n siviele saak verloor meesal geld aan die eiser betaal, of hy word beveel of verbied om iets te doen. Gee die verweerder nie gehoor aan die bevel of die verbod nie, kan hy weens minagting van die hof aangekla word. Maar as daar beveel word dat die verweerder ’n bedrag moet betaal, is daar benewens die invordering van die geld niks wat die suksesvolle eiser kan doen nie. Die verweerder wat nie geld het nie, kan byvoorbeeld nie in die tronk gestop word nie. Dis hoekom ervare prokureurs weet dat die eerste ding wat hulle moet vasstel as ’n kliënt ’n saak teen iemand wil maak, is of die persoon of instansie teen wie daar ’n saak gemaak moet word, die geld het om ’n moontlike vonnis te betaal, of bates waarop beslag gelê kan word. Want ’n leë vonnis beteken niks nie, dit kos net geld. Hieroor praat ons volgende.
1.5.1.1.3 Die proses ná vonnis: koste en eksekusie
Die koste: Die eerste skok wat jy gaan kry wanneer jy begin litigeer, is hoeveel dit jou gaan kos. Dit, en die feit dat regslui so vaag is oor wat die uiteindelike koste gaan beloop. Daar is baie wat ’n mens kan sê oor die feit dat regsdienste so duur is, maar die rede hoekom dit so moeilik is om te voorspel wat ’n spesifieke saak gaan kos, is eenvoudig: die feit dat die verloop van ’n hofsaak so moeilik is om te voorspel. Jy reik byvoorbeeld ’n dagvaarding uit, die verweerder opponeer nie die saak nie en jy kry vonnis sonder dat ’n skoot gevuur is. In dié geval sal jou rekening nie meer as R5 000 beloop nie. Maar as jou saak in die hof beland, kan jy bly wees as jou rekening minder as R150 000 is. Gaan die verweerder die saak opponeer? Wie sal weet? Die verskriklike ding is dat litigasie so duur is dat die bedrag wat jy uiteindelik van die teenparty kan kry dikwels verdwerg word deur die koste wat die verloorder gaan betaal. Baie sake het al in die Hoogste Hof van Appèl geëindig omdat nie een van die twee partye kon bekostig om te verloor nie, en ek weet van maatskappye wat hulle al met ’n enkele saak bankrot gelitigeer het. Wat min oningewydes besef is dat, selfs as jy suksesvol is, jy net omtrent 50 persent van jou kostes van die teenparty kan verhaal. As jy boonop onsuksesvol is, gaan jy 100 persent van jou eie kostes betaal, plus die helfte van die teenkant se kostes, en jy gaan nie eers ’n hofbevel in jou guns hê om daarvoor te wys nie. Kom ons gooi sommer nog ’n kinkel in die kabel, wat ek al dikwels gesien het. Jy prosedeer oor R250 000. Jy is in die hoë hof. Jy kry ’n swak of slaperige regter en uiteindelik ’n verkeerde uitspraak. Maar jou regskoste is reeds onbekostigbaar. Jy kán appelleer as jy wil om die regte uitspraak te kry, maar dit gaan jou nóg R100 000 uit die sak uit jaag, waarvan jy net so R50 000 gaan verhaal. Wat maak jy nou? Moenie vir my vra nie, ek’s net die advokaat ... Wat sê ek? Dat jy jou kanse op sukses so koud en klinies moontlik moet oorweeg en die besluit om te litigeer so rustig en onvervaard moontlik moet neem. Met ’n sompompie aan die elmboog. En dan moet jy kyk of die bank bereid is om jou ’n verdere verband te gee. Dit alles vóór jy besluit om te litigeer.
Die eksekusieproses: Dit is die praktiese uitvoering van die hofbevel. Is die bevel om iemand uit sy huis uit te sit, sal die eksekusieproses behels dat ’n lasbrief uitgereik word wat die balju magtig om die persoon van die perseel af te verwyder. Die balju sal by die huis opdaag, die persoon in kennis stel dat hy die perseel moet verlaat, en as die persoon weier, word hy (indien nodig) met geweld uit die huis verwyder. Maak hy genoeg moeilikheid, sal die balju die polisie se hulp inroep. Maar meesal beteken die eksekusieproses dat die persoon teen wie ’n siviele vonnis vir die betaling van ’n geldbedrag gegee is (die vonnisskuldenaar – letterlik “die een wat die vonnis skuld”), ’n tyd gegee word om die geld te betaal, of reëlings te tref met die een in wie se guns die vonnis is (die vonnisskuldeiser – “die een wat die vonnisskuld eis”). Word die geld nie betaal nie en ’n aanvaarbare reëling word nie getref nie, kan die balju beslag lê op enige bate van die vonnisskuldenaar (“sy goed opskryf”) en dit uiteindelik op ’n veiling verkoop.
Dis min of meer wat jy moet weet van die proses van ’n aksie.
1.5.2 Aansoeke
1.5.2.1 Die prosedurele verloop van ’n aansoek
Die proses van ’n aansoek verloop heeltemal anders, en in regstaal word ook ander terme gebruik vir wat gebeur. In die plek van ’n dagvaarding is die sogenaamde kennisgewing van mosie. In hierdie dokument word, net soos in ’n dagvaarding, uiteengesit watter bevel jy wil hê die hof moet maak.
Weer ’n voorbeeld: Veronderstel jy wil van ’n staatsdepartement inligting hê oor ’n tenderproses waaraan jy deelgeneem het. Jy wil die inligting dringend hê, omdat jy wil appelleer teen die besluit om die tender aan ’n mededinger toe te ken. Daarvoor het jy nie baie tyd nie, maar die staatsdepartement weier om jou die inligting te gee. Hoe nou gemaak? Dit gaan nie help om ’n dagvaarding te laat uitreik en maande en selfs jare vir ’n hofdatum te wag nie. Teen daardie tyd is jou mededinger wat die tender gekry het klaar gewerk en betaal. Daarom laat jy in dié geval ’n aansoek uitreik en laat dit op presies dieselfde manier as ’n dagvaarding beteken.
Maar daar is ’n belangriker verskil tussen ’n aksie en ’n aansoek. In ’n aansoek word getuienis gelewer deur ’n beëdigde verklaring (of verklarings) wat die stawende of funderende verklaring genoem word, en nie deur ’n persoonlike verskyning in die hof soos met ’n aksie nie. In die reël word daar met ’n aansoek nie ’n “verhoor” gehou nie. In die plek daarvan sit die applikant sy volledige getuienis in sy stawende verklaring uiteen.
In ons geval sal jy litigeer teen die staatsdepartement en die ander tenderaar of tenderaars. Jy wat die aansoek bring, word die applikant genoem; die mense teen wie die aansoek gebring word, word respondente genoem.
Indien enige van die respondente jou aansoek wil teenstaan, laat hulle ’n kennisgewing van opponering aflewer. (“Aflewer” geskied presies soos