’n Ent voor hom klink skielik ’n kwêvoël se waarskuwende “Koe-wê-ê-ê-ê!” uit ’n hoë boom. Toe Daantjie om ’n draai in die sloot kom, lê die dooie bok so twintig tree voor hom. Tien tree anderkant die koedoe sit sersant Piet Rich op sy groot vosperd, geweer oor die knieë. Daar is so ’n skewe glimlag op sy gesig. Daantjie haal die swaar geweer van sy skouer af en laat dit voor hom op die grond rus.
“So, meneer Nel, dan het my dag aangebreek. Vandag het ek jou – op heterdaad!”
“Waarvan praat jy, sersant?”
“Meneer Nel, ek was op pad na oom Jakkie du Plessis van Patattadraai, maar toe ek hier onder in die leegte verbyry, besluit ek op die ingewing van die oomblik om so ’n entjie teen die berg op te ry om sommer so ’n bietjie rond te kyk. Ek was skaars ’n honderd tree of wat uit die pad uit, toe hoor ek ’n skoot klap hier bo net onderkant die berg. Ek gee toe dadelik my perd spore al met die sandsloot langs en ná ’n honderd tree of wat toe sien ek hier lê ’n koedoe voor my in die sloot. Ek trek my perd in en wag. En sowaar, hier kom meneer Daantjie Nel fluit-fluit aangestap, geweer oor die skouer. Op heterdaad, meneer Nel, op heterdaad!”
“Nee, wag, sersant, w-a-a-g ’n bietjie. Jy vertel die storie verkeerd, hélemaal verkeerd! Ék loop hier bo teen die berg langs op soek na ’n verlore bees, so ’n rooi-witkop-os met ’n wit kwas. Skielik hoor ek ’n skoot klap hier na diékant toe. Nou wie sal hier skiet, dink ek. Hier bly mos nie mense op die plaas nie. En toe ek hier om die draai kom, wat sal ek sien!? Hier sit jý op jou vosperd, geweer oor die knieë, en skaars tien tree van jou af lê ’n koedoe, morsdood, klaarblyklik so pas geskiet.”
“Uh-uh, aikôna, meneer Nel, so maklik gaan jy nie wegkom nie. Wie dink jy gaan jou glo? Jy het ’n reputasie in dié omgewing, weet jy. Van jou en jou streke het ek al baie stories gehoor. Immers, die landdros ken ook dié stories. Vandag, meneer Daantjie Nel … is jy vas!”
“Nee, nee, sersant, so maklik gaan jý nie wegkom nie. Klim van jou perd af en dan slag ons darie koeël uit. As dit ’n Martini-koeël is, dan is ek skuldig. Dan moet jy my maar arresteer. Maar, sersant, as dit ’n Leemetford-koeël is, het jy probleme, dit belowe ek jou, groot probleme!”
Nou ja, sersant Rich weet mos hy’t nie die koedoe geskiet nie en hy voel in sy sak na sy mes, toe in die ander sak, maar nee, sy mes het seker by die kantoor gebly. Daantjie het hom heeltyd dopgehou. Toe haal hy sonder ’n woord sy Joseph Rodgers uit sy sak en bied dit vir die sersant aan. Sersant Rich begin sny en ná ’n ruk het hy die koeël in sy hand. Daantjie staan nader en kyk na die sersant. Die sersant kyk na die koeël.
“En …?” vra Daantjie.
Die sersant kyk op: “Dit kan nie wees nie. Ek verstaan dit nie. Ek het nie die koedoe geskiet nie!”
“Sersant, watse koeël is darie?”
“Ek sê jou, ek het nie die koedoe geskiet nie!”
“Sersant, dis nie wat ek vra nie.”
Daantjie vat die koeël uit sersant Rich se hand en kyk daarna: “Sersant, ek dink jy’t probleme, soos ek gesê het, groot probleme.”
“Maar ek sê jou, ek het nie die koedoe geskiet nie! Ek weet nie wie het nie, maar ek wéét ék het nie die koedoe geskiet nie, demmit!”
“Nou ja, sersant, ek hoor lankal dat jy loop en vertel dat ek die grootste ‘poacher’ in die Marico is en hoe jy my nog gaan toesluit. Maar nou ja, jy moet seker maar jou werk doen. Nou kyk, ek is nie iemand wat aan vervolgingswaan ly nie. Ek glo leef en laat leef. Soos dit nou lyk, dink ek nie ek is die een wat toegesluit gaan word nie. Maar dit hoef nie so te wees nie. Ek het ’n voorstel. Ons vergeet al twee wat vandag hier gebeur het. Jy praat nie en ek praat nie. Vat jou Leemetford en jou koeël, klim op jou perd, en gaan kyk hoe lyk dit op Patattadraai. Ek vat die koedoe en ek gaan huis toe.”
OOM ATTIE SE SPAN
In die dae van die transportryers was ’n man se span osse en sy wa sy belangrikste besittings, want van hulle was hy afhanklik vir sy lewensbehoeftes en voortbestaan. Die trekosse was maar meestal Afrikaners, taai, geharde, inheemse beeste met krag en stamina. Die transportryers het ook geglo, geweet daar is op hierdie aarde nie ’n mooier bees as ’n rooibees nie! Daardie gedraaide horings en trotse houding het hom ’n koningbees gemaak.
’n Goeie drywer was trots op sy span. Meestal het hy hulle self geleer, of touwys gemaak, soos die oumense gesê het. Elke os het sy naam gehad en hy het sy naam geken. ’n Goeie drywer het nie heeldag sy osse onder die sweep gesteek nie, net as een lyf wegsteek; dan het hy hom op sy naam genoem en so bietjie afgestof met die voorslag. In dik sand of swaar turf, as die span begin swaar trek, en die drywer gee die woord, dan buk hulle weg en hulle bring daardie wa anderkant uit.
Die transportwa was meestal ’n sterkgeboude bokwa van 18 voet. Daar was verskillende tipe waens, maar die een wat die meeste togryers verkies het, was die sogenaamde Grahamstadter. Hy is op Grahamstad gemaak en volgens die ou transportryers was hý die bobaas. Op hom kon jy ’n vrag van tot vyf ton gelaai het. ’n Deeglike wa!
Met die ontdekking van diamante by Lichtenburg het die boere van die Marico-bosveld skielik ’n nuwe mark gehad. Delwerstoerusting moes van Johannesburg af gekarwei word, en op die Hoëveld rondom die delwerye was vuurmaakhout maar skaars. Dit was Depressietyd en geld was nog skaarser. Die geleentheid om met transportry iets te verdien het dus soos manna uit die hemel gekom. In die Marico was daar ’n oorvloed van goeie brandhout: hardekool, karee, olien, kameeldoring, sekelbos, noem maar op.
Die waens is opgeknap, geverf en geghries. Ou trekosse is saam met jonges ingespan en nuwe spanne is geleer. Mettertyd het die togryers geweet watter drywer se span was goed en wie se span was beter. Oor die beste span was daar egter nie twyfel nie. Oom Attie Esterhuis, ’n veteraan wat voor die Driejarige Oorlog al transportgery het, se span donkerrooies het nie hulle gelyke gehad nie.
Daardie dae was daar baie plekke nog nie brûe oor die riviertjies en spruite nie en baie ou driwwe was nog in gebruik. As dit gereën het en die volwater het afgekom, moes daar soms dae gewag word voor die driwwe weer begaanbaar was .
Op ’n dag hier in die reëntyd was oom Attie met ’n swaar vrag olienhoutstompe onderweg diep uit die klowe uit. ’n Ent vorentoe was juis ’n drif met baie steil walle. Die ou bospaadjie was maar ongelyk met taamlik optes en aftes. Oom Attie het agter die wa geloop om die osse by die aftetjies bietjie te help met die briek. Toe hy so aankom na die drif toe, toe hoor hy daar is probleme by die drif. Stemme raas en swepe klap en so tussenin klink nou en dan die benoude bulk van ’n trekos.
Toe hy nader kom, sien hy teen die oorkantste wal bly staan ’n volgelaaide bokwa. Die wiele het tot by die nawe weggesak in die turf en weerskante langs die span is die drywer en helper met ’n dubbele sweep en ’n agteros-sambok besig om die osse genadeloos te dryf onder ’n vreeslike geskree en geswets. Die osse beur dan na links en dan na regs soos hulle onder die houe probeer uitkom, maar die wa roer nie. Oom Attie draai sy wa se briek vas en saam met sy touleier stap hy nader.
Die drywer sien hulle eers toe oom Attie groet. Oom Attie ken die man nie en sommer so met die eerste aanblik hou hy ook nie van hom nie. Die man het klein, wrede ogies en sy dik lippe krul in ’n permanente gryns langs die mondhoeke ondertoe. Hy stel homself voor as Koos Wostenholm. Oom Attie dink so by homself: Koos Woesteling sou jou beter gepas het. Maar hy sê niks, stel homself net voor. Die man se oë vernou so effens en, sonder om sy hand uit te steek, sê hy:
“Attie Esterhuis, nè. Ja, van jou en jou osse het ek al gehoor.” Hy kyk terug na die span donkerrooies op die oorkantste wal: “Lyk vir my nie so besonders nie; maar net gewone kommen osse,” smaal hy. Hy draai terug na sy helpers toe en skree: “Nou toe, laat ons hulle ’n bietjie beter hel! Darie bliep-bliep-bliepse wa moet uitkom!”
Toe hy die dubbele sweep lig, sluit ’n kragtige boerehand om sy arm. Hy kyk om, vas in oom Attie