Maandagoggend, voor die son op was, het ’n groot vragmotor voor hulle huis stilgehou en haar pa weer weggevat na die harde werk op die paaie.
Een middag, dit was steeds somer en warm, het hulle weer die stowwerige pad teen die bult uit gestap. Haar pa was opgeruimd dié dag. Hy het sy arm om haar skouers gehad en sy gesig was skoongeskeer, sy hare glad agtertoe gekam. Hy het geruik na badseep en iets anders, iets soos naeltjies en appels. Hy het hulle meegedeel dat hy nie meer vir lank paaie toe sal gaan nie; dat hulle vir hom ’n werk as waterfiskaal by die munisipaliteit aangebied het. Ondertussen gaan hy nie meer elke week terugkom huis toe nie, want hulle bou nou verder van die huis af pad, diep die platteland in, en daar is nie vervoer om hulle naweke terug te bring nie.
Haar ma het stil gaan staan, vooroor gebuig en haar maag vasgehou.
Sy het haar pa se hand styf vasgegryp. Daar is dan nie reën nie, waar gaan hy die water kry om uit te keer? het sy gewonder.
Julle moet sterk wees, ek sal die geld huis toe stuur, het haar pa gesê. Dit sál binnekort weer reën.
Hulle het die afdraande huis toe in stilte teruggestap.
Sy is na haar kamer en het gehoor hoe haar ma in die kombuis huil. Sy het lank op haar bed gelê en luister na die gemurmel van haar ma se verdriet en haar pa se sagte stem, voordat sy bewus geword het van ’n sterk reuk, soos ou vis, in haar kamer. Sy het ’n geritsel onder haar bed gehoor, op haar hurke gaan sit en die deken opgelig. Sy het skaars die klein ogies gesien of iets skarrel onder die bed uit en vlieg met ’n vaart onder die hangkas in. Sy het geroep: Pa, Pa!
Haar pa het die dier probeer uithark, maar tevergeefs. Dis ’n likkewaan, het hy gesê. Hy is seker ook maar net op soek na water. Haar pa het die buurman gaan haal en saam het hulle die likkewaan gevang en in ’n goiingsak gesit. Hulle is met hom vort na die rivier, en sy het gewonder of hy in die droë lope sal oorleef.
In haar kamer was die likkewaanreuk nog sterk, so sterk soos die reuk van die mans in die tuin.
Vroeg die Maandagoggend is haar pa weer by die huis opgelaai. Soos die reën het hy lank weggebly, en eers nadat die reuk van die likkewaan in haar kamer net ’n vae herinnering was, het hy teruggekeer na die huis naby die rivier.
Slagoffer
Sy lê buite onder die peperboom met die dogtertjie langs haar. Sy klem styf aan die handjie wat nou reeds koud geword het. Kil in die snikwarm dag hier buite. ’n Bloukopkoggelmander skuif nuuskierig nader en hou haar met sy spits ogies dop, doodstil, net die flikker van sy dartelende tong wat wys dat hy nie deel is van die warm, blouswart klip waarop hy lê nie.
Toe haar man van die veld terugkom, het hy haar en die kind onder die boom gevind. Hy het gesukkel om die kind se hand uit hare los te maak, maar uiteindelik het sy laat gaan, moeisaam opgestaan en agter haar man, wat die lyfie in sy arms gedra het, teruggestap huis toe.
Die koggelmander het lank reeds die hasepad gekies.
Die volgende namiddag het Ragel haar kind in ’n sagte sybokhaartjalie toegedraai en neergelê in ’n kissie van kareehout wat haar man aanmekaargetimmer het. Die hitte was te fel dié tyd van die jaar in die Boesmanland, en hulle kon nie wag vir ’n behoorlike begrafnis nie. Hy het met pik en graaf ’n graf in die klein familiekerkhof aan die voet van die berg uitgekap. Hy moes tot ounag werk om die gat diep genoeg te kry sodat die jakkalse die kind nie later uitgrawe nie. En daar, onder die sterre en die lig van die halfmaan, op die werf waar die klippe soos profete die hitte vir die volgende dag uitstraal, het Ragel haar kind begrawe.
Die bus tussen Pofadder en Springbok was Ragel se enigste kontak met die buitewêreld. Gereeld een keer ’n week wanneer die bus met die pos verbykom, het hulle by haar stilgehou om ’n koppie tee te drink en die geriewe te gebruik. Dit was al buitemense wat sy soms in weke gesien het, die busdrywer en sy handlanger. Vir die res was dit net sy en die siek kind in die versengende hitte van die Boesmanland. Haar man is soggens vroeg al uit na die boerdery en wanneer hy laataand teruggekom het, was hy feitlik te moeg om sy aandete klaar te eet, sodat hy soms net daar by die etenstafel aan die slaap geraak het. Buitendien was hy nie ’n spraaksame man nie.
Ragel is nie oorspronklik van hierdie wêreld nie. Sy is ’n geleerde vrou en haar mense gegoede vrugteboere in die Overberg. Sy was al ’n paar jaar in die onderwys toe sy die man van die Boesmanland getrou het. Haar familie het probeer waarsku dat die wêreld waar hy vandaan kom anders is as waaraan sy gewoond is, maar niks kon werklik vir Ragel voorberei op die ongenaakbaarheid van haar nuwe tuiste nie. Die bossieveld wat eindeloos strek, die opstal vasgedruk teen die swartklipkoppies met net enkele Javapeperbome op die werf om skuiling te bied teen die dorheid en hitte. Die somer is die hel vanself, het sy huis toe geskryf, en wanneer die winter uiteindelik kom, slaan hy sy kloue só diep in dat die krippe en waterpype ys, en jy in jouself wil inklim vir ’n bietjie warmte. Maar sy het uitgehou en uiteindelik tog ’n soort bestaan in dié harde wêreld gevoer.
Ná ’n jaar is hulle eerste kind gebore. Stil-stil het die klein stukkie mens haar dorre wêreld binnegekom en Ragel se lewe verhelder.
Die dogtertjie was maar van die begin af ’n siek kind, maar Ragel het haar deurgetrek tot by haar sesde jaar. Die laaste paar maande het sy gesien hoe die kind van dag tot dag agteruitgaan, hoe sy maer word, die tenger lyf soms aan die bewe gaan en haar oë groot en starend raak. Toe dit uiteindelik moontlik word dat hulle ’n geleentheid kon kry om die siek kind Kaap toe te vervoer, was dit duidelik dat sy nie die moeilike rit sou oorleef nie.
Een middag, met die son wat hulle vasbak in die huis teen die swartklipkoppe, het sy in ’n poging om hulle af te koel buite onder die koelte van die peperboom gaan sit. Die kind op haar skoot, terwyl sy met ’n nat doek oor haar koorsige gesiggie vee. Sy het geweet dat die einde naby is, en toe die flou lyfie ’n laaste asem uitsug, het Ragel daar in die koelte van die peperboom met haar gaan lê. Sy sou graag die kind teen haar bors wou hou, maar dit was te warm, en sy het bloot die handjie in hare vasgeklem en daar het hulle sy aan sy gelê totdat dit laat en donker geword het en haar man hulle daar gekry het.
Met die eerste tekens van die winter, wanneer berigte van ’n kouefront uit die suidweste hulle bereik, het die boere van die Boesmanland opgepak en met die vee na hulle winterstanings in die Hantam getrek.
Die meeste van die boervrouens het in die winter op die tuisplaas agtergebly, maar sedert die dogtertjie se geboorte, het Ragel en die kind saamgetrek en die wintermaande op hulle Hantamgrond, Bitterheuning, deurgebring. Soggens het hulle leeswerk en somme gedoen, maar die res van die tyd het hulle die les van die veld en van die voëls en die landskap rondom hulle geleer. Dit was hard om só te trek. Soos op die tuisgrond was hulle die meeste van die tyd alleen, maar die wêreld hier was minder ongenaakbaar as die gestroopte landskap van die Boesmanland, en vir Ragel was dit ondanks die harde lewe sonder geriewe, ’n uitkomkans. ’n Tyd waarna sy uitgesien het.
Ragel se hoenders het ná die afsterwe van haar kind vir haar ’n nuwe betekenis gekry. Die rondvet, rooibruin hennetjies het begin om die rol van die kind te vervul en het haar geselskap op die plaas geword. Hulle gekiep en gekloek was ’n skerm teen die eensaamheid; hulle het los rondgeloop op die werf waar sy hulle versorg en vertroetel het, en die hoenders het soos metgeselle agter haar aan geskrop wanneer sy op die werf besig was.
Later het hulle ook die kombuis binnegekom. Sy het hulle op die heup rondgedra, pootjies verbind as daar fout gekom het, en die wel en wee van haar daaglikse bestaan met haar hoenders gedeel. En klokslag smôrens, wanneer die ou haan reeds die eerste daglig aangekondig het en die hitte nog nie met mening toegesak het nie, het Ragel met dankbaarheid ’n aantal eiers onder die soutbossies gaan uithaal – vlak by die agterdeur, asof die hennetjies haar die minste moeite wou spaar.
Ná die begrafnis van haar kind het Ragel die res van daardie versengende somer in swart rou deurgebring, en met die eerste kouefront het sy haar gereedgemaak om die eerste keer die veetrek sonder haar kind aan te pak. Sy het dié keer besluit om haar hoenders saam te neem. Dit sou tog beteken dat daar gereeld vars eiers by die staning sou wees, het sy verduidelik.
Mettertyd het dit vanselfsprekend