Ma Bella het altyd lang stories met die haan gesels wanneer ons die eiers uitgehaal het. “Hallo, Mister Leghorn, staan asseblief bietjie opsy dat ons kan verbykom. Kyk jy nog mooi na jou harem henne?” het sy gesê as hy ons nie by die hekkie wou laat inkom nie. Die Leghorn-haan is die voorkraaier op die werf. Hy het al een keer vir Ma Bella ’n bloedstreep al teen haar maermerrie af geskop van beduiweldgeit, maar sy het gesê sy vergewe hom maar, want hy is die beste kuikenmaker langs die rivier.
Pa sit by die kombuistafel toe ons met die eiers van buite af inkom. Hy lê met sy kop op sy arms op die tafel en snork. Voor hom staan die brandewynbottel en ’n leë glas. Op die rand van die glas sit ’n tros vlieë.
“Ek sal Moos kry om jou pa-goed in die kooi te kom sit, Carli,” sug Lena. Sy vee met die agterkant van haar hand die grys haartjies van haar voorkop af. “Drank bly maar ’n vark.”
Toe Pa in die bed is, gaan Lena saam met Moos na hul huis toe oorkant die grootsloot. Dit is al sterk skemer buite. Ek bly op die agterstoep staan totdat hulle agter die bloekombos wegraak.
In ons buurt bly die wit mense aan die onderkant en die bruin mense aan die bokant van die grootsloot. Die sterk stroom water in die grootsloot kom van ’n groot dam af en elke boer kry ’n waterbeurt. Dan mag hy sy sluise in die sementwal van die sloot ooptrek en sy landerye natlei of die water in sy eie dam laat inloop. Die plaasvolk se huise is tussen die grootsloot en die grootpad gebou. Al die plaasvolk wat doodgaan in die buurt word in ’n begraafplaas op Grootvlei, anderkant die grootpad langs die kwarrie-gat, begrawe. Almal bymekaar. Daar is al ’n klomp grafte. Vir die wit mense werk dit anders. Elke plaas het sy eie familiekerkhof, waar net die boer en sy familie begrawe word. Grootvlei se familiekerkhof is agter die beeskraal onder die groot peperboom in ’n draadkampie. Dis waar ons gister vir Ma Bella en die katkoppie begrawe het.
Gisteraand ná die begrafnis het Lena vir haar ’n ou matras uit die buitekamer gaan haal en dit voor my bed gegooi. “Vannag kyk ek na jou, Carli-kind,” het sy gesê, “maar dit sal nie ná vannag kan aanhou nie, dié buurt se mense praat gou.” Ek het agter haar rug gaan lê en eers wakker geword toe sy vanoggend opgestaan het. Ons twee het die hele nag op die matras op die vloer geslaap. Ek weet nie waaroor die mense sal praat nie.
Toe ek weer terug in die kombuis is, sluit ek die agterdeur. Dis sterk skemer en ek trek die blaker wat op die kombuistafel staan nader en steek die kort kersie daarin op met ’n vuurhoutjie uit die dosie wat altyd langs die stoof gehou word. Die dosie moet presies op dieselfde plek waar dit gelê het, teruggesit word langs die stoof vir Pa om môreoggend die fynhout eerste brand te maak in die kaggel van die houtstoof. Sodra die vlammetjies mooi opslaan, sal hy die stompies, wat Lena saans inbring van die houthoop af, by die vlamme instoot. Die houthoop is langs die agterstoep onder die kombuisvenster. Een vir een sal Pa die stompies by die bek van die kaggel indruk sodat die vlamme deurentyd goed lug kry. Bewaar die een wat die vuurhoutjies wegvat. Die hel is dan los. Net so los soos wanneer die stompies nat geword het op die houthoop. As die nat hout se rook by die stoof se deurtjie uitborrel, vloek Pa die hele werf wakker. Dis Moos se werk om te kyk dat die hout toe bly onder die seil.
Ek is bang vir die groot stil huis wat sommer nou-nou pikdonker gaan wees. En ek moet toilet toe gaan. Maar die toilet is in die badkamer waar die katkoppie sy borreltjies onder die water geblaas het. Ek kan amper nie meer knyp nie en stap tot voor die badkamerdeur met die blaker in my hand. Die vlammetjie van die kers laat alles op en af wip en die kraan drup aanhoudend. Dit maak my nog banger. In my kop hoor ek kort-kort die katkoppie se geluidjies. Ek bly doodstil staan, al klop my hart in my ore. Miskien sal die bang weggaan.
Ons het tot verlede jaar nog nie ’n toilet of eers ’n bad in die huis gehad nie. Bedags moes ons in die kleinhuisie langs die hoenderhok ons dinge gaan doen. Dit was grillerig om so op die plank oor die diep gat met jou kaal boude te gaan sit. Lena moes al die ou koerante opskeur en die stukke papier aan ’n draadhaak agter die kleinhuisie se deur ophang. Die koerantpapier was eintlik net bedoel om te gebruik wanneer ons toiletpapier opgeraak het, maar die toiletpapier was maar amper altyd op. As Ma Bella toiletpapier op Pa se winkellysie geskryf het, het hy dit nooit gebring nie. Net as sy self dorp toe gegaan het, het sy vir ons toiletpapier oor die toonbank van die Handelshuis bestel. Dan het Pa dit betaal, maar die hele pad huis toe het hy daaroor geskel. Snags het ons kamerpotte gebruik. Dit was baie beter as om kleinhuisie toe te gaan. Onder elke bed in die huis was ’n pot. Ons het dit net in die nag, of as ons siek was, gebruik. Lena of Dora het soggens die potte in die kleinhuisie gaan leegmaak.
Voor ons die badkamer gehad het, het ons nie elke aand gebad nie. Ma Bella het toe altyd vroegaand op Saterdae en gewoonlik weer Woensdae vir ons in die groot koperpot water op die stoof warm gemaak. Sodra die water warm genoeg was en die kole in die stoof nog gegloei het, het ons gebad, net daar voor die stoof in ’n groot sinkbad. Eers ek, dan my ma en as ons klaar was, het my pa sy voete in die water skoongespoel. Hy het nie nog gebodder met ’n waslap en seep nie. Hy het sy broekspype opgerol en sommer so staan-staan die een voet met die ander een skoongetrap. Die tussenin aande het ek en Ma Bella net ge-top en ge-tail in die waskom. Dit het so aangehou tot een Maandag. Dora en Lena was op die agterstoep besig en ek en Wimpie het in die bloekombos gespeel toe Pa met die lorrie voor die agterdeur stilgehou het. Hy het die flap oopgemaak en skuur toe gestap.
“Ons baas het hom sweerlik die naweek voor sy kuiergas vir sy huis se geriewe geskaam.” Lena het haar nek gerek om op die bak van die lorrie te kon sien. “Dis mos badkamergoed wat daar uitsteek. Kyk, Dora, daar is ’n spierwitte lêwwetrie en ’n bad en ’n wasbak en als.”
Pa was dorp toe om vir antie Gertie terug te vat. Sy het die vorige Vrydagmiddag saam met Pa op die plaas opgedaag om vir die naweek op Grootvlei te kom kuier. Antie Gertie antwoord die telefoon by die Handelshuis op die dorp.
Moos en Sampie is geroep om te kom aflaai. ’n Pragtige wit porseleinbad en ’n wasbak en ’n toilet met ’n tenk en ’n ketting was agter op die lorrie. Ook ’n klomp pype, bakstene en sakkies sement. Die volgende oggend het ’n bouer met sy span uit die dorp gekom en heel eerste ’n gat begin grawe langs die huis. Die gat was later baie groot en baie diep.
“Dis ’n septic tank vir die afloopwater,” het Moos ons vertel toe ek, Lena en Dora op ’n boomstomp naby die werkery gaan sit en kyk het hoe die bouer en sy twee handlangers dieper en dieper in Grootvlei se grond in grawe. Moos het geweet van septic tanks, want waar hy in die dorp grootgeword het, het elke huis ’n septic tank gehad.
“Lady Gertie se twee dik boude het seker agter die plank afgehang en teen die skurwe bakstene agter haar geskuur met elke sitting.” Dora was vol lag toe sy dit vir Lena sê.
“Kan moeilik wees om te mik as jy nie die gat kan sien nie,” het Lena laat hoor. Toe lag hulle dat daar trane oor hul wange loop.
“Ek dink sy was skytbang vir die daddy-long-legse, die ou suurpruim. Maar as mens so baie tee sit en uitsuip die hele dag, moet jy mos weet jy sal kort-kort moet draf om te gaan water afslaan.” Lena wou nog verder praat, maar sy en Dora het te veel gelag.
Ma Bella was omgekrap toe Pa dié Vrydag met antie Gertie op die plaas aankom. Sy het niks van die kuier geweet nie. Ek moes op die sofa in die voorhuis gaan slaap sodat antie Gertie my kamer kon kry. My ma het amper die hele naweek in die tuin gewerskaf of anders het sy voor die agterdeur gesit met haar naaldwerk. Ons twee was ook die Saterdag en weer die Sondag lang tye by die rivier. Ma Bella het haar niks uitgesit om met antie Gertie te praat nie. Sy het antie Gertie skaars gegroet toe Pa die Maandagoggend die lorrie opstaart om haar weg te vat.
Toe Ma Bella die goed sien wat van die lorrie afgelaai word, het sy voor Pa gaan staan en hom gevra waar die geiser dan is. Hy het sy rug op haar gedraai, en so met sy agterkant na haar toe bly staan terwyl hy onbeskof met haar gepraat het. “Sien jy geld op my rug groei?”
Ma Bella het niks gesê nie, maar later, toe Pa weg was stalle toe, het sy vir my gesê ons sal nog ’n kopergeiser kry om warm water te maak al moet sy op haar kop staan daarvoor. Maar dit het nie gebeur nie. In die kraan bokant die bad is net koue water. Al die warm water moet uit die kombuis aangedra word.
Pa snork in Pa en Ma Bella se kamer dat dit klink of hy gaan