– rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem. [przypis edytorski]
141
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
142
kupy swawolne – oddziały, które odłączyły się od swojej armii. [przypis edytorski]
143
tentować (z łac.) – próbować. [przypis edytorski]
144
Radziwiłł, Michał Kazimierz herbu Trąby (1635–1680) – krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]
145
nec Hercules contra plures (łac.) – nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis edytorski]
146
konie petyhorskie – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim. [przypis edytorski]
147
potraw – siano z drugich sianokosów. [przypis edytorski]
148
wolentarz – ochotnik, wolontariusz. [przypis edytorski]
149
Minerwa nad Marsem przemaga – mądrość góruje nad walecznością; Minerwa (mit. rzym.) – bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny; Mars (mit. rzym.) – bóg wojny, odpowiednik gr. Aresa. [przypis edytorski]
150
pro publico bono (łac.) – dla dobra wspólnego. [przypis edytorski]
151
pro memoria (łac.: dla pamięci, na pamiątkę) – tu: nauczka. [przypis edytorski]
152
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
153
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]
154
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]
155
wyekspediować (z łac.) – wyprawić, wysłać. [przypis edytorski]
156
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis edytorski]
157
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
158
Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis edytorski]
159
północne zastępy – omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
160
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
161
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
162
intrata (z łac.) – dochód. [przypis edytorski]
163
ma foi (fr.) – słowo daję, dalibóg, doprawdy. [przypis edytorski]
164
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis edytorski]
165
trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]
166
wyimainować sobie (z łac. imagino, imaginare) – wyobrazić sobie. [przypis edytorski]
167
Mazarin, Jules (1602–1661) – właśc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV. [przypis edytorski]
168
arkana (z łac. arcanum) – tajemnice, sekrety. [przypis edytorski]
169
quo modo (łac.) – jakim sposobem. [przypis edytorski]
170
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. [przypis edytorski]
171
Cinq-Mars – Henri Coiffier de Ruzé, markiz de Cinq-Mars (1620–1642), faworyt Ludwika XIII Burbona, króla Francji, zorganizował spisek przeciwko kardynałowi Richelieu, został ujęty i ścięty. Plotkowano o jego romansie z Marią Ludwiką Gonzagą i o tym, jakoby ich nieślubną córką miała być dama dworu Marii Ludwiki, Maria Kazimiera d'Arquien, późniejsza żona Jana III Sobieskiego. [przypis edytorski]
172
hic mulier (łac.: ten kobieta) – mężna, wojownicza kobieta, herod-baba. [przypis edytorski]
173
partyzantka (daw.) – stronniczka, zwolenniczka. [przypis edytorski]
174
comme otage (fr.) – jako zakładnik. [przypis edytorski]
175
polityka (daw., z łac.) – uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]
176
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza, obrzydzenie. [przypis edytorski]
177
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
178
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
179
inwidia (łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis edytorski]
180
Horribile dictu et auditu (łac.) – okropnie mówić i słuchać. [przypis edytorski]
181
synowica (daw.) – bratanica. [przypis edytorski]
182
Diana (mit. rzym.) – bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy. [przypis edytorski]
183
Akteon (mit. gr.) – myśliwy z Teb, przypadkowo zobaczył Artemidę w kąpieli (w mit. rzym. Diana), za to świętokradztwo został zamieniony w jelenia i rozszarpany przez własne psy. [przypis edytorski]
184
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
185
książę Michał – Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]
186
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji
