– niewielki majątek, inwentarz. [przypis edytorski]
44
Panno Można – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii. [przypis edytorski]
45
Zołtareńkowi – wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]
46
imieniowi – popr. forma C. lp: imieniu. [przypis edytorski]
47
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
48
z waszecia go traktować – zwracać się do niego: waszeć, jak do prostego szlachcica. [przypis edytorski]
49
pod wiechami – tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem. [przypis edytorski]
50
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]
51
personat (z łac.) – ważna osobistość. [przypis edytorski]
52
foryś – konny pachołek, pomocnik stangreta. [przypis edytorski]
53
konfidencja (z łac.) – zaufanie, zwierzenie. [przypis edytorski]
54
inkomodować (z łac. incommodum: niedogodność) – narażać na niewygody. [przypis edytorski]
55
konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel). [przypis edytorski]
56
partyzant (daw., z fr.) – stronnik, zwolennik. [przypis edytorski]
57
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
58
dyzgust (z łac.) – niechęć, wstręt. [przypis edytorski]
59
obywatelów – dziś popr. forma D. lm: obywateli. [przypis edytorski]
60
substancja (daw., z łac.) – majątek, dobra materialne. [przypis edytorski]
61
do sprzętów i omłotów – do czasu zwiezienia plonów i wymłócenia zboża. [przypis edytorski]
62
krescencja (z łac.) – plon, urodzaj. [przypis edytorski]
63
statek a. statki – sprzęt domowy, naczynia, narzędzia. [przypis edytorski]
64
towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem. [przypis edytorski]
65
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis edytorski]
66
w niebiesiech (daw.) – dziś popr. forma Ms. lm: w niebiosach. [przypis edytorski]
67
wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant. [przypis edytorski]
68
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
69
nie staje (daw.) – brakuje. [przypis edytorski]
70
szturmak – tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w. [przypis edytorski]
71
Zwierciadło sprawiedliwości – jedno z określeń Matki Boskiej w litanii. [przypis edytorski]
72
azali (daw.) – czyż, czy. [przypis edytorski]
73
dyferencja (z łac.) – różnica zdań, spór. [przypis edytorski]
74
siła (daw.) – ile; wiele, dużo. [przypis edytorski]
75
ordynans (z łac., daw.) – rozkaz. [przypis edytorski]
76
ci, którzy świętych młodzianków za Herodowym ordynansem wycinali – wg Biblii, po usłyszeniu proroctwa Trzech Króli, że narodził się nowy król żydowski, król Herod kazał swoim żołnierzom zabić wszystkich małych chłopców; Maria i Józef uratowali wówczas nowonarodzonego Jezusa Chrystusa dzięki anielskiemu ostrzeżeniu i ucieczce do Egiptu. [przypis edytorski]
77
szlachcic chodaczkowy – ubogi, prosty szlachcic. [przypis edytorski]
78
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]
79
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]
80
Zołtareńkowi – wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]
81
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
82
Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
83
admiracja (z łac.) – podziw, uwielbienie. [przypis edytorski]
84
polityka (z łac.) – uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]
85
Rewera Potocki – Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]
86
promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) – ogłosić. [przypis edytorski]
87
deputat (z łac.) – przedstawiciel, wysłannik. [przypis edytorski]
88
skuwki na rzędzikach – elementy końskiej uprzęży, wykonane ze srebra. [przypis edytorski]
89
periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – niebezpiecznie jest zwlekać. [przypis edytorski]
90
towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem; towarzyszów – dziś popr. forma G. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]
91
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis
