Projekt okładki i stron tytułowych:
Bogdan Dziobkowski
Ilustracja na okładce
Jarosław Modzelewski, Pół huśtawki, 1995, olej na płótnie, 62 x 81 cm (fot. Agata Ciołek)
(Kolekcja Krzysztofa Musiała, dzięki uprzejmości Galerii aTAK)
Wydawca
Mikołaj Tajchman
Redaktor prowadzący
Barbara Surówka
Redakcja i opracowanie indeksów
Alicja Chybińska
Korekta
Elwira Wyszyńska, Maria Kąkol
Produkcja
Mariola Iwona Keppel
Recenzenci
prof. dr hab. Tomasz Giaro
prof. dr hab. Tadeusz Szubka
prof. dr hab. Andrzej Wróbel
Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN
Weronika Panecka / Woblink
Copyright © by Autorzy and Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 2020
ISBN 978-83-01-21238-4
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2020 r., (wyd. I)
Warszawa 2020
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321, faks 22 69 54 288
infolinia 801 33 33 88
e-mail: [email protected]; [email protected]
WPROWADZENIE
W systemie liberalno-demokratycznym, który dominuje w Europie, prawo odgrywa zasadniczą rolę w organizacji życia społecznego. Zajmuje się wprowadzaniem i egzekwowaniem norm obowiązujących powszechnie. Ma fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania instytucji państwowych i dla umocnienia bezstronnych, przewidywalnych relacji międzyludzkich. Zapewnia bezpieczeństwo obywatelom, potwierdza posiadane przez nich uprawnienia, rozwiązuje konflikty interesów, określa dopuszczalny zakres działania instytucji państwowych, społecznych i prywatnych. Prawo rozstrzyga, co jest zbrodnią, i wymierza kary. Tak można z grubsza ująć sens i cel prawa, a bardziej szczegółowym opisaniem jego funkcji zajmuje się filozofia prawa. Inny istotny aspekt prawa ustalany jest przez teorię prawa, która określa zasady budowania przepisów prawnych, opisuje zależności między instytucjami prawa, precyzuje kompetencje urzędów, definiuje procedury i zależności formalne.
Filozofia prawa odpowiada na pytania dotyczące celów działania prawa, teoria prawa zajmuje się środkami wiodącymi do tych celów. Te dwa aspekty prawa – cel i konstrukcja – warto rozważać osobno, ponieważ czasem chcielibyśmy wiedzieć, czy zbiór teoretycznie postulowanych wymagań składa się na system dobrze uzasadnionych i zharmonizowanych norm, a czasem interesuje nas, czy zbiór tych norm jest właściwie wdrażany przez odpowiednie instytucje: policję, sądy, komorników, system więziennictwa, poborców podatkowych, służby porządkowe i tak dalej.
Gdy rozważamy działanie prawa, jeden z tych aspektów jest czasem zasłaniany przez doniosłość drugiego. Możemy nawet błędnie zakładać, że tylko jeden z nich jest ważny. Wtedy albo skupiamy całą swą uwagę na celach realizowanych przez prawo, albo odwrotnie – próbujemy rozwiązać wątpliwości wywoływane przez funkcjonowanie prawa, modyfikując sposób działania instytucji i pomijając przy tym cele, którym prawo służy. To są niebezpieczne uproszczenia. Rozważania z zakresu filozofii prawa powinny być odróżniane od propozycji poprawienia sposobu działania instytucji egzekwujących prawo. Filozofia prawa postrzega prawo jako idealny system jasnych, uporządkowanych, celowych i niesprzecznych wymagań. W obrębie teorii prawa bada się, czy istniejące prawo wdrażane jest w sposób właściwy przez usprawiedliwione, systematyczne użycie siły dla umocnienia porządku społecznego postulowanego przez prawo.
Znajdujemy zatem dwie komplementarne perspektywy w rozważaniach na temat prawa. Jedna odwołuje się do usystematyzowanego legalizmu, druga do pragmatyki jurydycznej i administracyjnej. W pierwszej perspektywie szczególne znaczenie ma konstytucja i dedukcja szczegółowych przepisów z norm wyższego rzędu, w drugiej perspektywie liczy się powiązanie działania instytucji prawa i rozstrzygnięcie wątpliwości dotyczących zakresu kompetencji tych instytucji. Pierwsza perspektywa rodzi się w parlamencie, którego decyzje powinny podlegać jakimś regułom konstytucjonalizmu i normatywizmu, druga perspektywa powstaje w sądach i urzędach, gdzie większą rolę odgrywa pozytywistyczne i realistyczne rozumienie prawa. Lapidarnie można to ująć w stwierdzeniu, że pierwsza perspektywa dotyczy norm, które mają stać się faktami, druga dotyczy faktów, które mają być zgodne z normami. Zatem w filozofii prawa proponuje się rozwiązania trwałe, idealne i ogólne, a w teorii prawa poszukuje się takich rozwiązań w sposobie działania instytucji prawa, by ich funkcjonowanie było przewidywalne, skuteczne i zamknięte w przysługujących tym instytucjom kompetencjach. Niuanse dotyczące różnic między perspektywą filozoficzną i teorioprawną omówione zostały w pierwszej części tej książki.
Druga część książki poświęcona jest systemowi rządów prawa. System ten nakazuje obywatelom okazać posłuszeństwo wobec zatwierdzonej i ogłoszonej woli powszechnej. Tak wyglądają podstawy konstytucjonalizmu. Jednocześnie wielu obywateli żąda dla siebie szerokiej swobody działania, której nie może ograniczać zmienna lub kolektywistycznie nastrojona wola zbiorowości. Tymi oczekiwaniami, ujmowanymi jako prawa obywatelskie, zajmujemy się w trzeciej części książki. Część druga i trzecia ukazują zatem dwie komplementarne wizje działania prawa. Jedną stwarza i uprawomocnia koncepcja rządów prawa, drugą buduje system powszechnych uprawnień. Są to wizje przeciwstawne i ważnym zadaniem filozofii prawa jest dostrzeżenie odrębności każdej z nich. Rozpatrywane równolegle ujawniają napięcie między społecznym dążeniem do karności i porządku oraz indywidualnym dążeniem do swobodnej ekspresji i do wolności działania na rzecz autonomicznie zdefiniowanej osobistej pomyślności. Z jednej strony wierzymy, że prawo zaprowadza ład społeczny i powszechne bezpieczeństwo, a z drugiej strony chcemy pozostawać wrażliwi na żądanie, by każda jednostka miała szeroką swobodę realizacji planów życiowych. Prawo może żądać przewidywalnego sposobu zachowania od wszystkich obywateli, ale jednocześnie powinno im gwarantować uprawnienia, które muszą być powszechnie respektowane, by chronić indywidualne ideały życiowe, dać swobodę działania nieagresywnym grupom behawioralnych innowatorów czy też mniejszościom pragnącym żyć we własnej, nieinwazyjnej kulturze.
W dalszych częściach książki stawiane są pytania, jak normy prawne były rozumiane w przeszłości, jak są dziś definiowane i wiązane w spójny system wymagań, w jakim celu i w jaki sposób należy je egzekwować, z czyjego upoważnienia normy prawne są nam narzucane oraz w imię czego powinny być przestrzegane.
Czy można te problemy przedstawić w formie podręcznikowej, proponując jakieś ich ostateczne rozwiązanie? Naszym zdaniem jest to niemożliwe. Spory na temat relacji między trzema częściami władzy – ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – są dalekie od rozstrzygnięcia. Trwające niepewności w obrębie filozofii prawa i brak systematycznych odpowiedzi na problemy pojawiające się w teorii prawa ciągle nie pozwalają przedstawić niepodważalnej wersji przekonujących rozwiązań. Być może uda się w przyszłości wprowadzić więcej ładu do rozważań na wskazane tematy, jednak raczej nie nastąpi to prędko. To sceptyczne nastawienie trzeba chyba uznać za właściwe i usprawiedliwione. Tak jak nie ma jednej filozofii, której można by powierzyć nauczenie ostatecznej prawdy o świecie, tak nie ma jednej filozofii prawa, która dostarczyłaby