Osobno trzeba wspomnieć o związku przyczynowym niepełnosprawności z chorobami przewlekłymi i terminalnymi. Pamiętając o przestrodze T. Witkowskiego, aby nie mylić ze sobą procesu, jakim jest choroba przewlekła czy terminalna i stanu, jakim jest niepełnosprawność, trzeba przyznać, iż często przewlekły przebieg choroby prowadzi w konsekwencji do istotnych ograniczeń w funkcjonowaniu i uczestnictwie osoby. Sprawia, że chory przewlekle zaczyna funkcjonować jak niepełnosprawny. Inaczej mówiąc, osoby chore przewlekle i terminalnie stanowią swoistą grupę ryzyka, zagrożoną niepełnosprawnością. Powinny więc zostać objęte wieloma oddziaływaniami profilaktycznymi, zabezpieczającymi je przed utratą samodzielności oraz niezależności życiowej i – w konsekwencji – obniżaniem się jakości ich życia.
Należy tu również wspomnieć o ważnym problemie związanym z osobami „terminalnie chorymi”, czyli tymi, u których w obraz kliniczny przebiegu choroby wpisane jest zejście śmiertelne. Osoby te często dość szybko tracą sprawność i samodzielność/niezależność w codziennej egzystencji. Dobrze zorganizowana i właściwie prowadzona kompleksowa rehabilitacja pozwala im na utrzymanie sprawności funkcjonowania i uczestnictwa przez dłuższy czas. W niektórych społecznościach, wobec ciągłego niedoboru środków finansowych na zaspokojenie wszystkich potrzeb w zakresie kompleksowej rehabilitacji i wsparcia osób niepełnosprawnych, podaje się w wątpliwość sensowność i celowość wydatkowania tych środków również na rehabilitację osób „terminalnie chorych”. Ten sposób myślenia i patrzenia na zagadnienie wydaje się zupełnie absurdalny i dyskryminujący, powinniśmy się go wystrzegać.
Inną klasyfikacją coraz częściej obecnie wykorzystywaną w ocenie funkcjonalnej osoby, badaniach naukowych i statystykach jest wspominana już wcześniej Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICFDH, International Classification of Functioning, Disability and Health). Dostarcza ona opisu sytuacji dotyczących funkcjonowania człowieka i jego ograniczeń oraz służy jako narzędzie do organizacji tych informacji. Tworzy strukturę porządkującą dane w sensowny, logicznie powiązany i łatwo dostępny sposób. Informacje w ICF organizowane są w części mające różne składniki:
Część 1. Funkcjonowanie i niepełnosprawność.
Funkcje i struktury ciała. Aktywność i uczestniczenie.
Część 2. Czynniki kontekstowe.
Czynniki środowiskowe. Czynniki osobowe.
W kolejnej klasyfikacji uwzględnia się przede wszystkim kryterium stopnia niepełnosprawności. Obecnie w artykule 4 wspominanej już Ustawy o rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych można przeczytać, że
• Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.
• Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.
• Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne (Dz.U. 1997, Nr 123, poz. 776).
Zaliczenie do stopnia niepełnosprawności odbywa się na wniosek osoby niepełnosprawnej, jej opiekuna prawnego lub pełnomocnika. Może być orzeczone na stałe lub okresowo. Organem wydającym orzeczenie o stopniu niepełnosprawności jest obecnie Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności w pierwszej instancji i jego wojewódzki odpowiednik w drugiej. Jest ono ważne do celów pozarentowych. W orzeczeniu tym – poza stwierdzeniem stopnia niepełnosprawności – znajdują się również wskazania dotyczące przede wszystkim:
• odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby,
• szkolenia, w tym specjalistycznego,
• zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej,
• uczestnictwa w terapii zajęciowej,
• konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby,
• korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki,
• konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji,
• konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji,
• spełniania przez osobę niepełnosprawną przesłanek określonych w artykule 8 ust. 3a pkt 1 i 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2012 r., poz. 1137, z późn. zm. 2), przy czym w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności spełnienie tych przesłanek może zostać stwierdzone jedynie w przypadku ustalenia przyczyny niepełnosprawności oznaczonej symbolem 04-O (choroby narządu wzroku), 05-R (upośledzenie narządu ruchu) lub 10-N (choroba neurologiczna) (Dz.U. 1997, Nr 123, poz. 776, art. 6b, pkt 3).
Z punktu widzenia potrzeb dydaktyki należy pamiętać, że po pierwsze, aby być prawnie uznanym za osobę niepełnosprawną, należy mieć orzeczony stopień niepełnosprawności przez komisję Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności. Nierzadko spotyka się osoby niepełnosprawne, u których z punktu widzenia funkcji organizmu występują ewidentne przyczyny utrudniające funkcjonowanie i ograniczające uczestnictwo (pełnienie ról społecznych). Osoby te jednak nie zabiegają o uznanie ich za niepełnosprawne lub, mając orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, nie korzystają z przysługujących im ulg i przywilejów. Dla niektórych z nich to poczucie samodzielności i niezależności w funkcjonowaniu jest bardzo ważnym elementem wypracowanej przez nich strategii radzenia sobie z trudną sytuacją życiową. Pozwala im na utrzymanie integracji i równowagi psychicznej. Pamiętanie o tym oraz rozumienie tych osób jest bardzo istotne przy konstrukcji programów kompleksowej rehabilitacji i działań wspierających osoby niepełnosprawne. Zdarza się, że procedury kwalifikujące do uczestniczenia w tych programach zakładają z góry konieczność udowodnienia samej osobie i wszystkim wokół, iż nie daje ona sobie rady sama i należy się jej pomoc