W 2011 roku przedstawiono kryteria rozpoznawania otępienia i otępienia w przebiegu choroby Alzheimera zaproponowane przez Narodowy Instytut Badań Starzenia się (National Institute on Aging) i Stowarzyszenie Alzheimerowskie (Alzheimer’s Disease Association), nazywane wytycznymi NIA/AA. Kryteria te oprócz konieczności stwierdzenia obniżenia funkcjonowania mentalnego, rzutującego na trudności w pracy i codzienną aktywność przy braku zaburzeń świadomości czy innej choroby psychicznej, określają procedurę oceny deficytów poznawczych. Bardziej precyzyjnie ujmują sfery zaburzeń poznawczych i behawioralnych (neuropsychiatrycznych), potrzebne do zdiagnozowania zespołu otępiennego. Dają one możliwość rozpoznawania wszystkich rodzajów otępień, w tym również czołowo-skroniowego, co w początkowym stadium choroby było znacznie utrudnione, biorąc pod uwagę wcześniej omawiane kryteria. Określają również nasilenie otępienia od lekkiego przez umiarkowane do głębokiego. Według nowych wytycznych upośledzenie funkcji poznawczych jest wychwytywane i diagnozowane za pomocą wywiadu od pacjenta i kompetentnego informatora (osoba, która odpowiednio długo i często kontaktuje się z chorym, a także ma sposobność obserwowania zachowań chorego) oraz obiektywnej oceny funkcji poznawczych za pomocą testów przesiewowych „przyłóżkowych” lub pogłębionego badania neuropsychologicznego. Badanie neuropsychologiczne należy przeprowadzić w sytuacji, gdy wywiad oraz testy przesiewowe określające stan psychiczny nie dają podstawy na postawienie rozpoznania niebudzącego wątpliwości. Koniecznym warunkiem rozpoznania otępienia jest stwierdzenie występowania zaburzeń poznawczych lub zachowania w zakresie co najmniej dwóch z poniższych obszarów:
• nieprawidłowości w nabywaniu i zapamiętywaniu nowego materiału (powtarzanie tych samych treści, gubienie przedmiotów, zapominanie o sytuacjach, które miały miejsce lub umówionych spotkaniach, incydenty zagubienia w znanej przestrzeni),
• upośledzenie rozumienia i zdolności rozwiązywania sytuacji problemowych (trudności w zrozumieniu możliwości pojawienia się niebezpieczeństwa, podejmowaniu decyzji, planowaniu, wykonywaniu złożonych zadań, gospodarowaniu pieniędzmi),
• zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych (niemożność rozpoznawania twarzy czy popularnych rzeczy, trudności w zastosowaniu prostych narzędzi, problemy z ubieraniem się),
• deficyty w zakresie funkcji językowych (trudności w mówieniu, brak pewności w stosowaniu słów podczas mówienia, błędy w czytaniu i w piśmie),
• zaburzenia osobowości, zachowania lub sposobu bycia (niespecyficzne zmiany nastroju, np. pobudzenie, brak inicjatywy, utrata napędu, izolacja społeczna, utrata dotychczasowych zainteresowań, empatii, zachowania kompulsywne, obsesyjne lub nieakceptowane społecznie) [1].
W kolejnej edycji klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5, która została wydana 18 maja 2013 roku, dokonano podziału na większe zaburzenia neuropoznawcze (zespoły otępienne) oraz łagodne zaburzenia neuropoznawcze. W obu przypadkach wybór kodu określającego daną jednostkę chorobową uzależniony jest od czynnika etiologicznego wywołującego zaburzenie. Na przykład w DSM-5 wyszczególnione są większe lub łagodne zaburzenia neuropoznawcze, spowodowane chorobą Alzheimera, czy też większe lub łagodne czołowo-skroniowe zaburzenia neuropoznawcze. Cechą wyróżniającą DSM-5 jest szczegółowy opis i definicje dotyczące poszczególnych domen poznawczych wraz z metodami oceny najważniejszych funkcji poznawczych. Poprawnie zdefiniowane funkcje poznawcze wraz z wytycznymi określającymi poziom nasilenia, przy którym poszczególne objawy nabierają istotnego pod kątem klinicznym znaczenia, są podstawą ustalenia rozpoznania zaburzeń neuropoznawczych, ich nasilenia oraz postaci.
Wyróżnia się 3 poziomy otępienia (uwzględniające uszczegółowienie ciężkości poszczególnych zaburzeń): lekkie, umiarkowane i głębokie.
W otępieniu o lekkim nasileniu występujące zaburzenia różnych procesów poznawczych utrudniają wykonywanie zadań życia codziennego, jednak nie ograniczają w sposób istotny samodzielności chorego. Mogą pojawić się problemy w nabywaniu nowych informacji, co wyrażać się będzie częstym szukaniem różnych przedmiotów, zapominaniem o wyznaczonych spotkaniach lub wiadomościach przekazywanych przez bliskie osoby. Trudności mogą dotyczyć złożonych czynności codziennych, takich jak posługiwanie się pieniędzmi czy organizowanie czasu wolnego.
Otępienie umiarkowane charakteryzują trudności w wykonywaniu podstawowych obowiązków życiowych, takich jak ubieranie się, spożywanie posiłków czy utrzymywanie higieny osobistej. W związku z tym chory z rozpoznanym otępieniem o nasileniu umiarkowanym wymaga nadzoru. Pamięta on jedynie dobrze utrwalone informacje. Przejawia często zaburzenia orientacji w najbliższym otoczeniu, nie pamięta, jak nazywają się bliskie mu osoby, czym ostatnio się zajmował. Wymaga pomocy w wykonywaniu większości prac domowych, a ogólna aktywność jest krótkotrwała i w znacznym stopniu ograniczona.
W przypadku otępienia głębokiego chory jest całkowicie zależny od innych osób. Wymaga całodobowej opieki i pielęgnacji. Zachowanie chorego jest niezrozumiałe dla otoczenia [2].
EPIDEMIOLOGIA
Otępienie jest poważnym i rosnącym problemem zdrowotnym na całym świecie. Jest jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności i śmiertelności u osób w podeszłym wieku. Prognozy wskazują, że częstość występowania zespołów otępiennych będzie nadal gwałtownie wzrastać. Szacunkowo liczba osób z demencją na całym świecie w 2010 roku wyniosła 35,6 mln i oczekuje się, że będzie się podwajać co 20 lat, do 65,7 mln w 2030 roku i 115,4 mln w 2050 roku. Choroba ta jest poważnym problemem zdrowia publicznego związanym ze starzeniem się społeczeństwa. Dotyka około 6% osób w wieku powyżej 60 lat w krajach rozwiniętych [3, 4].
Rozpowszechnienie i częstość występowania otępienia wzrasta wraz z wiekiem. Demencja jest rzadkością przed 50. rokiem życia. U osób w wieku powyżej 65 lat częstość występowania demencji wszystkich typów wynosi około 7%. W przedziale wiekowym od 65 do 69 lat częstość ta wynosi tylko od 1 do 2%, natomiast w przedziale od 85 do 89 lat zwiększa się od 20 do 25% i nadal stopniowo rośnie w kolejnych latach. Częstość występowania nowych przypadków otępienia określa się na około 1 na 100 rocznie w wieku 70 lat i wzrasta do 2–3 nowych przypadków na 100 rocznie około 80. roku życia.
Ogółem, znacznie więcej kobiet niż mężczyzn ma otępienie, dlatego że kobiety żyją dłużej. Jednak kobiety i mężczyźni mają równe ryzyko rozwoju tego schorzenia w określonym wieku. Rasowe bądź etniczne różnice nie odgrywają istotnej roli w ryzyku zachorowania na otępienie [5].
Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Jej rozpowszechnienie jest wysokie, ale również okres przeżycia pacjentów dotkniętych tą chorobą jest relatywnie długi. Typowy rozkład występowania chorób otępiennych rozkłada się następująco: choroba Alzheimera (70%), otępienie z ciałami Lewy’ego (15%), zaburzenia poznawcze o podłożu naczyniowym lub według DSM-5 naczyniowe zaburzenia neuropoznawcze (10%), otępienie czołowo-skroniowe (5–10%), wszystkie pozostałe rodzaje otępienia (5–10%) [6, 7].
Dane epidemiologiczne dotyczące rozpowszechnienia zaburzeń otępiennych w Polsce podkreślają wagę problemu również w naszym kraju.