W przetrwałej schizofrenii o wcześniejszym początku zwykle obserwuje się stany rezydualne, dominują objawy negatywne, natomiast objawy wytwórcze stają się rzadkie i mniej nasilone. Pacjent bywa znacznie zaniedbany pod względem zdrowotnym i higienicznym. Może prezentować manieryzmy, dziwaczny wygląd, zbieractwo niepotrzebnych przedmiotów. Narastają deficyty uwagi, uczenia się, funkcji wykonawczych. U wielu starszych chorych na schizofrenię zaburzenia poznawcze są tak nasilone, że spełniają kryterium otępienia [11].
Z badań longitudinalnych wynika, że przebieg zaburzeń osobowości ulega z czasem poprawie, przynajmniej w zakresie widocznych klinicznie oznak i objawów [14]. Wyraźnie łagodnieją na przykład zachowania związane z osobowością typu borderline. Nie jest wykluczone, że w zależności od okoliczności zachodzących w życiu człowieka pewne składowe jego nieprawidłowo ukształtowanej osobowości mogą przybierać na sile bądź słabnąć [14]. Nie należy też zapominać o nakładających się zmianach osobowości w przebiegu zespołów otępiennych – z jednej strony pojawiają się nieobecne dotąd cechy związane z samym procesem otępiennym (np. charakterystyczne objawy charakteropatyczne w otępieniu czołowo-skroniowym), a z drugiej spotyka się także osłabienie wcześniej występujących cech osobowościowych [11].
PODSUMOWANIE
• Powyższe rozważania pokazują, że psychopatologia wieku podeszłego ma wiele złożonych i nakładających się na siebie uwarunkowań.
• Patologiczne symptomy należy zawsze różnicować ze zmianami towarzyszącymi fizjologicznemu starzeniu się. Łatwo jest wpaść w pułapkę polegającą na niedocenianiu lub przecenianiu skarg zgłaszanych przez pacjenta geriatrycznego [15]. I tak na przykład, jeśli młody człowiek kładzie się do łóżka, przestaje kontaktować się ze znajomymi, nie wychodzi z domu, skarży się na uporczywe zmęczenie i brak energii, z pewnością wzbudzi zaniepokojenie otoczenia i trafi do lekarza z podejrzeniem depresji. Takie same objawy u osoby w podeszłym wieku mogą zostać uznane za „normalne” i skwitowane stwierdzeniem „starość – nie radość”. Z kolei zapominanie o umówionym spotkaniu i częste gubienie różnych drobiazgów u młodej osoby zostaną przypisane roztargnieniu, a u starego człowieka mogą być potraktowane jako objaw rozwijającego się otępienia.
• Biorąc pod uwagę zjawisko starzenia się społeczeństwa, znajomość zagadnień związanych z psychiką pacjentów geriatrycznych jest niezbędna dla klinicystów, zarówno psychiatrów, jak i reprezentujących inne specjalności, oraz dla szerokiego grona pracowników medycznych. Nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego! A – jak pisał Kępiński – „z biologicznego punktu widzenia przedział pomiędzy psyche a soma jest całkowitą fikcją” [12].
PIŚMIENNICTWO
1. Ustun T.B., Bertelsen A., Dilling H. i wsp. ICD-10. Zaburzenia psychiczne u osób dorosłych. Opisy przypadków klinicznych. Medical Press, Gdańsk 1999.
2. Rosenhan D.L., Seligman M.E.P. Psychopatologia. Tom I. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994.
3. Stankowska I. Funkcjonowanie seksualne człowieka w okresie starzenia się i starości. Przegląd Terapeutyczny 2008; 4: 1–24.
4. Tobiasz-Adamczyk B. Społeczne aspekty starzenia się i starości. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A. (red.). Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006.
5. Ringel E. Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie. Glob, Szczecin 1987.
6. Barcikowska M. Otępienie w podeszłym wieku. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A. (red.). Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006.
7. Dudek D., Siwek M., Grabski B. Zaburzenia psychiczne w neurologii. Termedia, Poznań 2009.
8. Skalska A. Majaczenia. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A. (red.). Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006.
9. Kocemba J. Chorowanie w okresie starości. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A. (red.). Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Via Medica, Gdańsk 2006.
10. Dudek D. Farmakoterapia depresji u pacjentów ze współistniejącymi chorobami somatycznymi. W: Heitzman J., Vetulani J. (red.). Farmakoterapia depresji. Współczesne podstawy teoretyczne i doświadczenie kliniczne. Termedia, Poznań 2012.
11. Sobów T. Praktyczna psychogeriatria: rozpoznanie i postępowanie w zaburzeniach psychicznych u chorych w wieku podeszłym. Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2010.
12. Kępiński A. Autoportret człowieka. Myśli, aforyzmy. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1992.
13. Kessing L.V., Sondergard L., Forman J.L. i wsp. Lithium treatment and risk of dementia. Arch. Gen. Psychiat. 2008; 65(11): 1331–1335.
14. Skodol A.E., Gunderson J.G. Zaburzenia osobowości. W: Hales R.E., Yudofsky S.C., Gabbard G.O. (red.). Psychiatria. Tom III. Medipage, Warszawa 2012.
15. Krzymiński S. Geriatria i psychogeriatria. Zagadnienia ogólne. W: Krzymiński S. (red.). Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993.
rozdział 2
ZABURZENIA OTĘPIENNE WŚRÓD OSÓB POWYŻEJ 60. ROKU ŻYCIA
Kornelia Kędziora-Kornatowska, Anna Polak-Szabela
WPROWADZENIE
Zaburzenia otępienne są schorzeniami postępującymi i wyniszczającymi, związanymi z wiekiem. Stanowią rosnący problem zdrowia publicznego w krajach rozwiniętych. Charakteryzują się globalnym obniżeniem funkcjonowania poznawczego, przede wszystkim deficytami w zakresie pamięci oraz innych wyższych funkcji intelektualnych. Prowadzą w efekcie do braku możliwości samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym i niemożności wykonywania podstawowych oraz złożonych czynności życiowych.
DEFINICJA
Terminem otępienie (zespół otępienny) określamy stan kliniczny, w którego obrazie występują łącznie symptomy zaburzeń funkcji poznawczych i behawioralnych. Zaburzenia te skutkują pojawieniem się trudności w realizowaniu codziennych aktywności lub w pracy zawodowej. Są obserwowalne przez otoczenie oraz powodują wyraźne pogorszenie w funkcjonowaniu chorego w stosunku do stanu przedchorobowego.
Najbardziej popularna definicja WHO z 1992 roku określa otępienie jako zespół objawów spowodowany chorobą mózgu, zazwyczaj o przewlekłym charakterze lub o postępującym przebiegu, objawiający się zaburzeniem licznych wyższych funkcji korowych, takich jak: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, język i ocena. Opisywane objawy powinny utrzymywać się przez okres co najmniej 6 miesięcy. Dodatkowo zaburzeniom funkcji poznawczych często towarzyszy bądź je poprzedza obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją. Zachowana jest świadomość, przynajmniej przez czas potrzebny do zdiagnozowania deficytów w zakresie sprawności poznawczej.
Według klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV – Diagnostic and Statistical Manual