5. Ostatni poziom 4 przypada na dorastanie, czyli okres powyżej 12.–14. roku życia. Na tym etapie pojawia się ostateczne przekonanie, że „Ja” nie można w pełni poznać, ponieważ pewne aspekty osobowości pozostają w sferze nieświadomości (za: R. Vasta, M. Haith, S. Miller 1995, s. 519–520).
Nieco inny pogląd prezentuje L. Niebrzydowski, który twierdzi, że samoocena rozwija się w trzech etapach. Etap pierwszy (11.–12. rok życia) to samoocena powierzchowna, etap drugi (12.–15. rok życia) cechuje samoocena pogłębiona, około 24. roku życia zaś może się pojawić samoocena dojrzała. We wcześniejszych okresach życia, według L. Niebrzydowskiego, trudno jest mówić o kształtowaniu się poczucia własnej wartości. W okresie przedszkolnym pojawiają się pierwsze samooceny, jednak zdaniem autora są one jedynie odzwierciedleniem opinii osób dorosłych oceniających dziecko. Natomiast zdolność do samodzielnego tworzenia samoocen, a wraz z nimi kształtowania się poczucia własnej wartości, powstaje dopiero w okresie wczesnego dorastania, gdy dziecko potrafi się już porównywać z innymi osobami. W tym okresie ma ona jednak charakter sytuacyjny oraz powierzchowny, ponieważ dotyczy przede wszystkim cech zewnętrznych i opiera się na dokonywaniu porównań. Dziecko porównuje swój wygląd z wyglądem innych dzieci, swoje zachowanie z zachowaniem innych osób, swoje wytwory z pracami kolegów. Bierze także w dużej mierze pod uwagę opinie i uwagi na swój temat osób z najbliższego otoczenia. Na tym etapie dziecko dostrzega u siebie zarówno cechy dodatnie, jak i ujemne, ale brak mu jeszcze komponentu intelektualnego, przez co nie posiada umiejętności krytycznej analizy swojego zachowania i eliminowania cech niepożądanych. W tym okresie rozwoju własnej świadomości dzieci z reguły nie czują się odpowiedzialne za doznane niepowodzenia, a winę zrzucają na inne osoby lub warunki obiektywne. Bardziej pogłębiona samoocena to kolejny etap, przypadający na średni wiek szkolny – pojawiają się tu już komponenty intelektualne i społeczne. Nastolatek w większym stopniu uświadamia sobie pozytywne i negatywne cechy swojej osobowości oraz ich wpływ na zachowanie. Tworzy się także określona skala wartości, za pomocą której dorastający młody człowiek ocenia siebie i swoje otoczenie, a to wszystko za sprawą rozwoju myślenia formalnego i świadomości społecznej. Ostatni etap to ukształtowanie samooceny dojrzałej, wszechstronnie odzwierciedlającej stosunek człowieka do siebie samego i swego postępowania pod względem emocjonalnym, intelektualnym i społecznym. Osoba dojrzała potrafi dostrzec swoje wady i zalety, zaobserwować ich wpływ na popełniane błędy i odnoszone sukcesy, umie samodzielnie i krytycznie spojrzeć na siebie. Niestety, mimo osiągnięcia wieku dojrzałego, nie każdy człowiek dochodzi do takiego poziomu rozwoju własnej samooceny (por. A. Brzezińska 1973, s. 90).
Józef Kozielecki, biorąc pod uwagę zmiany jakościowe, które dotyczą treści i struktury obrazu własnej osoby oraz jego roli w regulacji zachowania dzieci i młodzieży, wyróżnia trzy kluczowe stadia:
1. Stadium wiedzy elementarnej (pierwsze 3–4 lata życia). W tym czasie kształtuje się samoświadomość dziecka. Dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę ze swej odrębności, co stanowi podstawę formowania obrazu własnej osoby w następnych okresach życia. Pojawiają się także elementarne sądy osobiste, dotyczące głównie wyglądu zewnętrznego oraz konkretnych życzeń i zachowań.
2. Stadium samowiedzy zróżnicowanej (od 4. do 11.–12. roku życia). W tym czasie zaczynają się kształtować pierwsze samooceny oraz standardy osobiste. Dziecko wartościuje siebie i wyraża swoje pragnienia. Samowiedza staje się różnorodna, choć nie tworzy zwartej całości.
3. Stadium wiedzy dojrzałej (okres od 12. do 24. roku życia). Dzięki rozwojowi myślenia abstrakcyjnego i nowej sytuacji społecznej młodzież tworzy obraz własnej osoby przypominający czasem strukturę hierarchiczną. W obrazie tym znajdują się sądy opisowe, samooceny, standardy osobiste i reguły komunikacji. W tym czasie samowiedza zaczyna pełnić ważne funkcje regulacyjne (J. Kozielecki 1981, s. 214–215).
Powstałe we wczesnym okresie życia podstawowe zręby obrazu siebie działają w sposób nieświadomy w tym sensie, że uczulają człowieka w późniejszych okresach jego życia na pewne sytuacje, oślepiają na inne. […] Prawidłowość funkcjonowania obrazu siebie zdaje się być taka, że wyuczone we wczesnym dzieciństwie strategie działania, warunkowane przez określone właściwości obrazu siebie, staramy się „powtarzać” w późniejszym życiu na „innym materiale życiowym” (S. Siek 1986a, s. 254).
Kształtowanie się obrazu samego siebie i samooceny jest procesem długotrwałym – trwa niemal przez całe życie, jednak najważniejszy etap ich rozwoju przypada na dzieciństwo i dorastanie. Dlatego też ważne jest stwarzanie dziecku już od najmłodszych lat takich sytuacji wychowawczych, które będą rozwijały jego poczucie własnej wartości. Tajemnicą kształtowania się poczucia własnej wartości jest doświadczenie ważności w dzieciństwie (por. H. Misiewicz 1983, s. 128; V. Południak 1998, s. 131).
Zdaniem B. Sommer i M. Falsteina (1996, s. 95) najwcześniejsze wspomnienia z dzieciństwa pokazują, jak człowiek spostrzega siebie samego. Dziecko, którego pierwsze wspomnienia wiążą się z poczuciem bezpieczeństwa i radością, na ogół będzie miało bardziej pozytywny wizerunek własny niż dziecko, które pamięta niepewność i lęk. Wiele oddziaływań społecznych składa się na ukształtowanie obrazu samego siebie. Na początku, aż do rozpoczęcia wieku przedszkolnego, najważniejszą rolę odgrywa rodzina, a zwłaszcza ocena dziecka przez rodziców. Jeżeli rodzice chwalą dziecko, dają mu odczuć swoje zadowolenie z jego postępowania, wyglądu, to przyczyniają się do wartościowania się przez dziecko w kategoriach pozytywnych. U dzieci 5–6-letnich można już zauważyć wpływ grupy rówieśniczej na tworzenie się obrazu samego siebie. W okresie tym dziecko zaczyna porównywać swój wygląd zewnętrzny z wyglądem rówieśników i chce być do nich podobne. Podobnie postępują dzieci w młodszym wieku szkolnym (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża 1992, s. 193).
Poczucie własnej wartości tworzy się, o czym była już mowa, na podstawie opinii i sądów innych ludzi, a zwłaszcza osób znaczących, do których obok rodziców, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym, należą nauczyciele. Ocena nauczyciela nie odnosi się do cech osobowościowych w ogóle, lecz głównie dotyczy właściwości związanych z nauką szkolną ucznia. Natomiast im starsze dziecko, tym bardziej w ocenianiu siebie uwzględnia sądy rówieśników (por. H. Kulas 1986).
Na podstawie zaprezentowanych klasyfikacji ukazujących etapy kształtowania się poczucia własnej wartości można stwierdzić, że dzieci w młodszym wieku szkolnym w znacznym stopniu potrzebują wspierania rozwoju poczucia własnej wartości, ponieważ jest to etap, na którym dziecko ocenia siebie i swoje właściwości pod wpływem sądów i opinii wyrażanych przez grupę rówieśniczą, nauczycieli i rodziców. Wiele zatem dobrego może zdziałać nauczyciel, pod warunkiem że będzie posiadał odpowiednią wiedzę, a także chęci pracy z dziećmi w tym kierunku. Znaczną pomocą dla nauczycieli może być niniejsze opracowanie.
Poczucie własnej wartości a zachowanie człowieka
Poczucie własnej wartości ma bardzo duże znaczenie dla zachowania człowieka – od tego zależą w dużej mierze relacje dziecka z grupą, m.in.: wchodzenie jednostki do grupy, nawiązywanie i utrzymywanie prawidłowych stosunków z rówieśnikami, a także odgrywanie różnych ról społecznych (por. H. Kulas 1982, s. 280). Poczucie własnej wartości ukierunkowuje myślenie człowieka, wpływa na jego zachowanie, na ocenę sytuacji, sposób spostrzegania przyjaciół, rodziny, ma też fundamentalny wpływ na plany życiowe (por. H. Kulas 1986, s. 69). W zależności od rodzaju poczucia własnej wartości można wyróżnić osoby oceniające siebie pozytywnie lub negatywnie oraz osoby o zawyżonym poczuciu własnej wartości.
Osoba oceniająca siebie pozytywnie uważa się za jednostkę wartościową i ważną. Czuje, że jest przynajmniej w takim samym stopniu dobra, jak każdy inny w jej wieku i w podobnej sytuacji społecznej.