Niezwykle istotnym elementem wpływającym na poczucie własnej wartości jest życie świadome. Stanowi ono podstawowy instrument zachowania życia – określa poziom i formę dostrzegania otaczających realiów oraz zgodne z tym kierowanie własną aktywnością. Nathaniel Branden słowo „świadomość” utożsamia ze „stanem bycia świadomym jakiegoś aspektu rzeczywistości” (1998, s. 83). Człowiek, wybierając „między myśleniem a niemyśleniem, między byciem odpowiedzialnym za rzeczywistość a unikaniem odpowiedzialności”, określa, kim jest (N. Branden 1998, s. 84).
Żyć świadomie oznacza zatem starać się uświadamiać sobie […] to, co ma znaczenie dla naszych działań, celów i wartości, oraz postępować adekwatnie do tego, co widzimy i wiemy (N. Branden 1998, s. 85).
W młodszym wieku szkolnym można zaobserwować u dzieci znaczny rozwój świadomości samego siebie, jest to okres, kiedy dzieci uczą się odpowiedzialności za swoje postępowanie i jednocześnie odczuwają konsekwencje swoich czynów. W tym okresie działania społeczne dzieci stają się coraz bardziej celowe.
Świadome życie, według N. Brandena, obejmuje następujące cechy:
● Aktywny umysł – postawa taka wiąże się z odpowiedzialnością za siebie, za własne szczęście, za dokonywane w życiu wybory.
● Inteligencję umiejącą cieszyć się z własnej aktywności – świadomość powinna być radością, a nie przytłaczającym ciężarem.
● Życie w „danej chwili”, jednak bez utraty szerszego kontekstu sytuacji – należy się angażować w to, co się robi, i „być obecnym w danej sytuacji”, uwzględniając przy tym jej szerszy kontekst.
● Umiejętność poszukiwania istotnych faktów, a nie uciekanie od nich – ważne jest bycie otwartym na różne informacje mogące wpłynąć na zmianę poglądów, zachowania itp.
● Umiejętność i chęć rozróżniania faktów, ich interpretacji i towarzyszących im emocji – oznacza to bycie wrażliwym na różnice, posiadanie świadomości tego, co się spostrzega, jak interpretuje i co w związku z tym się odczuwa.
● Uczciwość wobec postrzegania faktów, które bywają bolesne lub mogą napawać lękiem, oraz konfrontacja z nimi – wymaga to przede wszystkim uświadomienia sobie tych faktów przez jednostkę, samopoznania i uważniejszego postrzegania oraz kierowania świadomości do wewnątrz siebie, jak również na zewnątrz.
● Umiejętność kontrolowania zgodności postępowania z założonymi celami, tak aby znać swoją realną pozycję na drodze do realizacji przyjętych celów.
● Umiejętność poszukiwania informacji zwrotnych, aby móc zmienić swój sposób postępowania, gdy zajdzie taka potrzeba.
● Mimo napotykanych trudności ustawiczne dążenie do zrozumienia rzeczywistości.
● Otwartość na nową wiedzę i gotowość do przyjęcia zmiany.
● Chęć dostrzegania i naprawiania błędów – „życie świadome wymaga lojalności wobec prawdy, a nie dążenia, by za wszelką cenę mieć rację” (N. Branden 1998, s. 93).
● Pragnienie nieustannego rozszerzania świadomości, zaangażowanie w proces uczenia się, w rozwój jako drogę życia (N. Branden 1998, s. 87–93).
Świadome życie to pragnienie zrozumienia rzeczywistości zewnętrznej oraz wewnętrznego świata człowieka (potrzeb, uczuć, aspiracji, motywów działania, tak by lepiej rozumieć swoje postępowanie i siebie samego). Szczególnie ważne jest zdawanie sobie sprawy z własnego świata wartości i ich źródeł (N. Branden 1998, s. 87–96).
Samoakceptacja – drugi filar poczucia własnej wartości
Bez akceptacji siebie poczucie własnej wartości nie jest możliwe. Te dwa pojęcia są tak mocno ze sobą powiązane, że czasem są mylone, mają jednak odrębne znaczenia, dlatego też powinny być rozpatrywane oddzielnie. Samoocena jest czymś, czego doznajemy, akceptacja siebie zaś czymś, co robimy. W rozumieniu N. Brandena samoakceptacja posiada trzy poziomy. Poziom pierwszy stanowi fundament do prawidłowego funkcjonowania jednostki. Jest niejako wrodzonym egoizmem, „naturalnym prawem każdej istoty ludzkiej. Odnosi się do poszanowania i troski o siebie” (N. Branden 1998, s. 106). Drugi poziom samoakceptacji to umiejętność uświadomienia sobie własnych myśli, uczuć, pragnień, czynów, bycia tym, kim jesteśmy. Gotowość doświadczania i akceptowania własnych uczuć – również tych negatywnych – nie oznacza jednak, że muszą one decydować o naszym postępowaniu. Samoakceptacja to gotowość do opowiedzenia o każdej swojej emocji i zachowaniu, to poczucie realizmu i szacunku do rzeczywistości. Warto przy tym pamiętać, że „akceptować” wcale nie oznacza „lubić” czy „zgadzać się”, ponieważ można dostrzegać to, co jest, i dążyć do zmiany. Natomiast poziom trzeci samoakceptacji polega na „byciu przyjacielem dla samego siebie” – to przyjęcie odpowiedzialności za swoje postępowanie, zrozumienie kontekstu zachowania, niezaprzeczanie rzeczywistości (N. Branden 1998, s. 97–110).
Odpowiedzialność za siebie – trzeci filar poczucia własnej wartości
Odpowiedzialność za siebie wiąże się z odpowiedzialnością za swoje postępowanie, ze sformułowaniem planu działania i jego realizacją, ze świadomą odpowiedzią na pytanie: „Co jestem skłonny zrobić, aby zdobyć to, czego pragnę?” (N. Branden 1998, s. 121). Człowiek odpowiedzialny jest wytrwały w dążeniu do wyznaczonych przez siebie celów. Takie postępowanie niesie za sobą odpowiedzialność za wybory i działania, a także za stopień świadomości, z jaką człowiek wykonuje pracę. Zasada ta (świadomości postępowania) dotyczy także kontaktów z innymi ludźmi, oznacza świadomość konsekwencji wypowiedzianych słów i odpowiedzialność za zachowanie wobec innych osób, a także jakość swojej komunikacji. Odpowiedzialność to także wybór i akceptacja wartości życiowych, to sposób spędzania czasu wolnego (zgodnie bądź nie z deklarowanymi wartościami), a także dążenie do podnoszenia poziomu samooceny i bycie odpowiedzialnym za własne szczęście. Odpowiedzialność za siebie wyraża się aktywnym podejściem do życia, co wiąże się z niezależnością myślenia, niepowielaniem opinii innych osób. Niezależność myślenia jest konsekwencją świadomego życia oraz odpowiedzialności za siebie. Warto w tym miejscu podkreślić, że bycie odpowiedzialnym dotyczy tych aspektów życia, nad którymi mamy kontrolę, nie zaś obszarów, które zależą od innych ludzi (N. Branden 1998, s. 120–127).
Biorąc odpowiedzialność za własne postępowanie, za własne życie, uznajemy prawo innych ludzi do szacunku, do dobrej woli i życzliwości. Nie wolno traktować drugiej osoby jako środka do osiągania własnych celów (N. Branden 1998, s. 128).
Asertywność – czwarty filar poczucia własnej wartości
Asertywność oznacza szanowanie własnych pragnień, potrzeb, wartości i poszukiwanie właściwych form wyrażania ich w życiu codziennym (N. Branden 1998, s. 133).
Asertywność to bycie tym, kim się jest, oraz traktowanie siebie z szacunkiem we wszystkich relacjach z ludźmi, to także gotowość stawania w swojej obronie. Asertywność oznacza także mówienie i działanie zgodnie ze swoimi przekonaniami i uczuciami (dopuszcza się jednak odstępstwo od tej zasady w sytuacji, gdy dana osoba postanowi postąpić inaczej – może to być uwarunkowane kontekstem sytuacyjnym). Gotowość stawania w swojej obronie nie oznacza jednak wojowniczości, agresywności, obstawania przy swoich prawach bez brania pod uwagę praw innych. Asertywność wymaga życia zgodnego z tym, co wartościowe. Osoba asertywna ma świadomość, że jej ideały i pragnienia są ważne, dąży ona zatem do ich realizacji i żyje autentycznie (N. Branden 1998, s. 135–137).
Życie celowe – piąty filar poczucia własnej wartości
„Żyć celowo to wykorzystywać własne zdolności do osiągania