УРТА БУЫН ФИКЕРЕ
Муса Җәлил минем өчен бала чагымнан бөек шәхес булды. Без аның биографиясен мәктәптә өйрәндек. Татар теле һәм әдәбияты укытучысы Флидә Камалова патриот-шагыйрьнең тормыш, иҗат һәм көрәш юлын безнең күңелләребезгә сеңеп калырлык итеп аңлата белде.
Безнең өйдә Муса Җәлилнең үз әсәрләре һәм аның турында язылган ике дистәләп китап булганлыктан, дәрескә әзерләнү өчен кирәкле әдәбият эзлисе юк иде.
1996–1998 елларда мин Мисыр башкаласы Каһирә шәһәрендә «Әл-Әзһәр» университетында укыдым. Бу уку йортының китапханәсендә китаплар белән танышканда, гарәп һәм инглиз телләрендә Җәлил шигырьләрен очрату олы куаныч тудырган иде.
2006 елның язында Уфаның «Нур» театрында Муса Җәлилнең тууына 100 ел тулу уңаеннан зур кичә булды. Аны Башкортстан Язучылар союзы үткәрде. Казаннан да әдипләр килгән иде. Чыгыш ясаучы башкорт һәм татар язучылары бертавыштан Муса Җәлилне илебезнең барлык халыклары герое дип билгеләде.
Кыргыз халкының олуг язучысы, Ленин һәм Дәүләт премияләре лауреаты Чыңгыз Айтматов болай дигән: «Безнең оныкларыбыз бездән соң да аңа карарлар һәм җәлилчеләрне, поэзияне, көрәшне танырлар. Аларны чын ярату белән яратырлар, фашизмга нәфрәтләнеп карарлар. Бөек солдат, бөек шагыйрь Муса Җәлилне тудырган татар халкы алдында баш иям».
Һәрчак якты маяк булып балкып торырлык каһарман шәхес Муса Җәлил татарлар өчен генә түгел, ә дөнья халкының батыр шәхесләре арасында беренче урыннарда тора. Аның турында язу, китап чыгаруда катнашу – минем өчен зур бәхет һәм горурлык.
Белешмә. Гомер узган саен, Бөек Ватан сугышы вакыйгалары ерагая бара. Хәзер инде бу сугыш беткәнгә дә җиде дистәдән артык вакыт үтте.
Сугыш чорында әсир төркиләрдән оешкан «Идел-Урал» легионы һәм аңа бәйле хәл-вакыйгалар турында күп кешеләр бөтенләй белми. Яисә өстән-өстән генә фикер йөртә, мәсьәләнең асылын аңламый. Бу җәһәттән аерым терминнарны белмәүчеләр дә күп. Шуны уйлап, без иң элек кайбер төшенчәләргә аңлатма бирергә булдык.
Иң элек шунысын әйтик: I бүлекнең күпчелек өлеше Татарстанның халык язучысы Аяз Гыйләҗевнең улы күренекле тарихчы Искәндәр Гыйләҗев хезмәтләренә, аеруча «Легион «Идель-Урал» монографиясенә нигезләнеп язылды (шул китаптан уннан артык фоторәсем дә алынды).
Соңгы елларга кадәр «Идел-Урал» легионы тарихы тирәнтен өйрәнелмәгән, бу темага язылганнар күп очракта шул вакыйгаларда катнашучыларның истәлекләренә, беркадәр өлеше генә архив документларына нигезләнгән. Искәндәр Аяз улы, озак вакытлар немец архивларында эшләп, бу тема буенча күп хезмәтләр язды. Китабыбызның кулъязмасын әзерләгәндә күрсәткән ярдәме өчен аңа зур рәхмәтебезне белдерәбез.
I бүлек
ТӨРКИЛӘР, ТӨРКЕСТАНЛЫЛАР, МӨСЕЛМАННАР
Төркиләр – Урал-Алтай телләре гаиләсенә караган иң зур төркемнәрнең берсе. Алар Европаның һәм Азиянең күп илләрендә яшиләр. Җир шарында төрки халыкларның саны йөз миллионнан артып китә. Бу төркемгә татарлар, башкортлар, чувашлар, үзбәкләр,