Атап айтар бір жағдай қазақ аудармашылары көбіне мысал жанрын аударуға ден қойды. Мысалды өлеңмен аударушылар да (А.Байтұрсынов, Б.Өтетілеуов т.б.), қара сөзбен баяндаушылар да (Ә.Бөкейханов, С.Көбеев, С.Дөнентаев) болған. Өлеңмен аударудың хас шебері – Ахмет Байтұрсынов. Ол И.А.Крыловтың мысалдарын аударып, 1909 жылы Петербургте “Қырық мысал” деген атпен бастырып шығарды.
Ол көбіне мысалдың ішкі мағына-мәніне назар аударып, өз ұлтының тұрмыс-тіршілігіне жақын, ұлтының санасын оятудың өзекті мәселелерін көтеруге жарайтын мысалдарды іріктей отырып таңдады. Сондықтан ол тәржіма жасаған мысалдар төл туындыдай қабылданып, ел азаматтарының алдына салауатты сауалдар қойып, көкейдегі көп сұраққа жауап та берді. Ахмет үшін мысал күрескерлік жолындағы ең бір өтімді қару ретінде пайдаланылды. Өйткені ондағы айтылар ой, тұжырымдалған түйін қабылдауға жеңіл, әрі қызғылықты сюжет арқылы тез оқылып, есте ұзақ сақталады. Ахаң аудармасында Крылов жасаған түйіннен алшақтап кетіп отыратын, кейде Крыловта берілмеген тұжырымды өз жанынан қосып, өзгеше бір қорытынды жасайтын тұстар жетерлік. Мұның себебі қалайда ұлтын азатшылдыққа үндеген үнін жеткізуге деген ұмтылыс. М.О.Әуезов “Қырық мысалды” “қалың қазақ жұртшылығының алғашқы естіген төңкеріс рухындағы сөзі”, – деп бағалаған. Ұлы жазушы Ахмет Байтұрсыновтың И.А.Крылов мысалдарын аударғанда азаттықты, бостандықты насихаттауды көздегенін және ол осы мақсат үдесінен шыға білгенін тап басып таныған.
Ахмет Байтұрсынов көбіне мазмұн қуып, көркемдік, эстетикалық мақсұттарды сырт қалдырды деуге болмайды. Ахаң мысалдың тілдік сапасына, өлең өрнегіне қатты көңіл бөліп, көркемдік бейнелегіш құралдарын әсте естен шығармаған. И.А.Крыловтан Спандияр Көбеев те, Бекет Өтетілеуов те аударма жасағаны белгілі. Әртүрлі деңгейде аударылған аттас мысалдар қазақ аудармашыларында кездесіп отырады. Мәселен: “Аққу, шортан һәм шаян”, “Ат пен есек”, “Қасқыр мен тырна”, “Қасқыр мен қозы”, “Шал мен ажал”, “Айна мен маймыл”, “Маймыл мен көзілдірік” мысалдарын Спандияр Көбеев те, Ахмет Байтұрсынов та аударған. Абай тәржімалаған “Ала қойлар”, “Есекпен бұлбұл”, “Қарға мен түлкі”, “Емен мен қамыс (шілік)”, “Бақа мен өгіз” мысалдарын Ахаң да аударған.
Бекет Өтетілеуов, Спандияр Көбеевтің мысал аудармалары жайлы арнайы зерттеулерде қаралып келсе, Ахмет Байтұрсыновтың аудармашылығы енді ғана әдебиеттану ғылымында сөз бола бастады.
“Қырық мысалды” аударғанда Ахмет күрескерлік, ағартушылық идеяларды алға тартуына байланысты көбіне еркіндеу кетіп отырса, Лермонтов, Надсон, Жадовскаядан жасаған аудармаларында ол көркемдік заңдылықтарға қайшы келмей, түпнұсқаға мейлінше жақын болуын қалайды. Бәлкім, Ахаң бұл тұста өзге халықтың көркемдік мұрасын насихаттап, өзінің туған әдебиетінің кәдесіне жарарлық үлгі-өнеге таратуды да көздеген болар.
Қазақ