Сахалар үүнээйилэр кэлэр кыһыны хайдах көрсөллөрүн кэтээн көрөн уһун болдьохтоох билгэлээһиннэри оҥороллор. Холобур, тиит көтөҕөтө түспэккэ эрэ ытырбытынан тоҥноҕуна, кэлэр саас көтөҕө хаары эрдэ быһыта сиэн, уулларан уута суох буолар. Хатыҥ уонна тэтиҥ сэбирдэхтэрэ күһүн сиргэ ыраастык саһаран түстэхтэринэ, эһиилигэр үүнүүлээх сайыны күүтүөххэ сөптөөҕүн туһунан билгэлииллэр. Хатыҥнар күһүн чыпчаалларыттан саһардахтарына, эһиилигэр саас эрдэ, оттон аллараттан саһардахтарына, саас хойутаан кэлэр диэн сылыктыыллар.
КӨТӨРҮНЭН-СҮҮРЭРИНЭН БИЛГЭЛЭЭҺИН
Көтөрдөр, сүүрэр атахтаахтар, эмиэ киһи курдук – айылҕа оҕолоро. Кинилэр күн-дьыл уларыйыытын эрдэттэн билиилэрэ олохторугар быһаччы сыһыаннаах. Куобах уһун силбик ардах-хаар кэлэригэр сарсыарда уйатыгар сыппакка, хойукка диэри аһыыр, онон кини куртаҕар ас саппааһын мунньунар. Ардах чиэрбэтэ мэлдьитин кэриэтэ сир кырсын анныгар буорга олорор бэйэтэ, ардах уута кини сылдьар холлорооннорун толороруттан куттанан, ардах түһүөн аҕай иннинэ хонууга тахсар. Оттон тымныы саас буоларыгар көтөрдөр уйаларын күн көрөр, сылаас өттүгэр тутталлар.
Өрүскэ, үрэххэ уу эбиллиэх буоллаҕына, күтэр хороонун үрдүк кырдал сиргэ, күн көрөр өттүгэр хастар. Уһун уонна тымныы кыһын буолуоҕун билэннэр кэрбээччилэр (кутуйах, күтэр, моҕотой, дьабарааскы, о.д.а.) кыстыктарыгар элбэх аһы хаһааналлар. Хорооннорун дириҥник хасталлар, тэллэх отторо элбэх буолар. Оттон улахан тымныыта суох, халыҥ хаардаах, сылаас кыһын кэлиэх буоллаҕына, хорооннорун дириҥэппэттэр, эбэтэр чычаастык хасталлар.
Ардах кэлэригэр хараҥаччылар алларанан көтөллөрүн киһи үксэ билэр. Ити айылҕаны, күн-дьыл уларыйыытын кытары сибээстээх. Ардах чугаһаатаҕына, салгын баттааһына чиҥиир. Оччотугар үөн-көйүүр (бырдах, сахсырҕа, о.д.а.) аллара түһэр. Хараҥаччы кинилэри бултаһар буолан, батыһан аллара түһэр. Оттон курааҥҥа салгын баттааһына аччыыр, оччоҕо били үөннэр үөһэ көтөн тахсаллар, хараҥаччы даҕаны үөһэнэн кыырайа көтөр.
Тоноҕосчут үчүгэй күҥҥэ үксүгэр соҕотоҕун, ардыгар пааралаһан көтөр. Ити кэмҥэ кини, туохха даҕаны ыксаабат курдук, мастан маска түһэн, хонууну үрдүнэн көтөн тэлбээрэ сылдьааччы. Оттон ардах кэлэригэр майгыта-сигилитэ уларыйар. Туохтан эрэ аймаммыт, долгуйбут көрүҥнэнэр, көтөрө түргэтиир, алларанан сылдьар, ону ааһан ардах кэлээри гыннаҕына, элбэх буолан үөрүнэн көтөллөр. Ити эмиэ киниэхэ салгын баттааһына дьайарыттан буолар.
Кураан күннэргэ элиэ кырдьаҕас үөһэнэн, туохха даҕаны кыһамматах курдук, бэрт холку баҕайытык көтөн тэлээрэ сылдьааччы. Оттон