Әҗәлдин һич кем кешенең йук әманы (котылуы. – Х. М.) [2:17].
Һәр 11 мәснәви дә бердәй строфалар белән төгәлләнә:
Сабурдин йахшы йуктыр пишә кылсам (уйласам. – Х. М.),
Бу йулда йук сабыр әндишә кылсам (ныклабрак фикер йөртсәң. – Х. М.).
Мәснәвиләр һәм алардагы фәлсәфи эчтәлек намәләрдә бирелгән уй-кичерешләрне кабул итүдә, үзләштерүдә билгеле бер ритм тудыра, эстетик, психологик вазифа үти. Сурәтләү предметының ракурс-аспектларын, «пәрдә»ләрен алыштырып, тамашаны төрләндереп ала.
«Мәхәббәтнамә»дә бирелгән газәлләр дә гомумәсәр кысаларында мәснәвиләргә якын сәнгати вазифа үти. Аларда мәгъшуканың матурлыгы, идеаль портреты аеруча калку рәвештә тасвирлана. Арага Мөхәммәд Хуҗабәкне мәдехләгән юллар да килеп керә.
Әгәр дә мәснәвиләр һәр намәдән соң бирелсә, газәлләрнең тәкъдим ителешендә мондый эзлеклелек күзгә ташланмый. Аларның дүртесе поэманың «кереш» өлешендә үк урнаштырылган, калган икесе – өченче һәм унберенче намәләрдән соң.
Харәзми газәл жанры таләпләрен саклый. Аның бу төр парчалары уртача унар бәйтле, күпчелеге рәдифле. Дүрт газәленең ахырында авторның тәхәллүс-кушаматы күрсәтелгән.
Янә шунысы мәгълүм булсын: газәл жанры әүвәл борынгы гарәп шигъриятендә туа, үсә. Аннан фарсы сүз сәнгатендә аеруча чәчәк ата. Рудәки, Сәгъди, Хафиз кебек шагыйрьләр бу жанрның классик үрнәкләрен иҗат итәләр. Төрки-татар әдәбиятында газәлнең үсеп китүендә Харәзминең роле шактый зур. Алга таба бу жанрда Сәйф Сараи, Габделмәҗид, Габдессәлам, Шәмседдин Зәки, Тукай, Р. Гаташ һ. б. бик күп шагыйрьләр иҗат итә [Газәл жанры хакында тулырак мәгълүматлар: 11:143–156].
Поэмадагы ахыргы намәдән, газәлдән соң ук янә ике композицион берәмлек бирелә. Аларның берсе «мөнәҗәт», икенчесе «кыйтга» дип исемләнгән. Һәр ике парча да, нигездә, бу төр жанр таләпләрен саклый. Мөнәҗәттә автор Аллага мөрәҗәгать итеп, аннан «җанымызны яктыртуны», «иманымызны саклауны», гозер-теләкләрне канәгатьләндерүне, үз гөнаһларын кичерүне сорый, аның кодрәт иясе икәнлегенә янә басым ясый. Шушында ук Мөхәммәд Хуҗабәкне икенче Җәмшид, «җиһанның теләге», «халыкның ханы» дип мактап та ала [2:47]. Мөнәҗәткә турыдан-туры ялгап кыйтга китерелә. Афористик яңгырашлы бу шигъри өзектә – парчада автор үзе хакында («Кылыч тик тел белә» җиһанны тотуы, мал өчен «мәдех»ләр язмавы һ. б.) мәгълүмат бирелә [2:47].
Күрәсез: Харәзми иҗатында да, гәрчә бер үк әсәр кысаларында, аңа бәйләнештә булса да, Урта гасыр сүз сәнгатенә хас берничә лирик жанр кулланылган: намә, газәл, мәснәви, кыйтга, мөнәҗәт һ. б. Шулай ук бу автор касыйдә жанрының да классик үрнәген тудыра [3:255–256].
Харәзминең бу парчасы аңа мөнәсәбәттә язылган Сәйф Сараи нәзыйрәсе белән берлектә безнең хезмәтләрдә шактый тулы яктыртылган [мәсәлән: 11:146–165]. Шуңа күрә биредә без бу әсәр хакында берничә фикер әйтү белән генә чикләнәбез.
Харәзми иҗат иткән касыйдә тугыз бәйттән гыйбарәт. Ул бу төр жанрларга