Redaktordan
Azərbaycan əsilli, Fransada yaşamış yazıçımız Ümmülbanu – Banin artıq oxuculara yaxşı tanışdır. Görkəmli rus yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı İ.A.Buninin şərəfinə özünə "Banin" təxəllüsünü götürən yazıçının ədəbi irsi fransız dilindədir. Onun məşhur "Qafqaz günləri" ("Jours caucasiens") avtobioqrafik-romanı ilk dəfə 1945-ci ildə Parisdə nəşr olunmuşdur. Bu əsər müəllifin gördükləri əsasında qələmə alınmış memuardır. Mətndə 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr, sinfi mübarizə, milli qarşıdurmalar, xüsusən azərbaycanlı-erməni münasibətləri öz əksini tapmışdır. Bəzi yerlərdə müəllifin bədii düşüncələri hətta öz zamanının çənbərinə sığmamış, daha sərbəst ifadə olunmuşdur. Elə buna görə də əsəri Azərbaycan dilinə orijinaldan çevirən Hamlet Qoca bəzi səhifələri ixtisar etmiş, belə desək, tərcümə etməmişdir. Bu səbəbdən əsər Bakıda həm əvvəlki nəşrlərdə, həm də 2006-cı ildə demək olar ki, naqis şəkildə nəşr olunmuşdur.
Bu yaxınlarda Ç.Vəliyeva əsərə yenidən göz yetirmiş, həmin buraxılmış hissəni tərcümə edərək memuarı bütövləşdirmişdir.
Biz əsəri fransızcadan tərcümə edən Hamlet Qocanın gördüyü işin dəyərini azaltmadan, "Qafqaz günləri" avtobioqrafik romanını Azərbaycan dilində ilk dəfə tam halda nəşr edib oxucuların ixtiyarına veririk.
Əsərin 1945-ci ildə Parisdəki ilk nəşrinin üz qapağı
Birinci hissə
Bəzi adamlar kasıblıqlarına baxmayaraq, nəcib ailələrdə doğulurlar. Mənim dünyaya gəldiyim ev isə çox varlı olsa da, "yaxşı" nəsildən deyildi. Ailəm o dərəcədə imkanlı idi ki, var-dövlət bəlaya döndü və neçə il əvvəl haqlı olaraq bütün sərvəti əlindən çıxdı. Əslimlə-nəslimlə maraqlananlar nəzakətlə soruşa bilərlər ki: "Bəs, nə üçün ailənizi "yaxşı" saymırsınız? Əvvəla, ona görə ki, ailəmizin tanınma tarixi çox uzaqdan deyil, atamın babasından, Əsədullahdan başlayıb. Bu sözün mənası "Allahın sevimlisi" deməkdir və həqiqətən də ad özünü doğruldub. Həmin ulu babam adi kəndli ola-ola, bir gün qoyun axtardığı daş-kəsəkli torpağından neft fəvvarə vurub və kişini milyonçuya çevirib. Digər tərəfdən isə nəslimizin üzvlərindən əksəriyyəti çox yönsüz, vecsiz adamlardır və haqlarında söhbəti uzatmamaq daha yaxşıdır. Amma başladığım bu hekayətdə əgər həvəsə gəlsəm, həmin qohumlarımın şəxsiyyəti barədə də, bəlkə geniş məlumat verəcəyəm. Bunu bir müəllif kimi arzulasam da, bir şahid kimi çətinlik çəkirəm. Çünki qəlbimin hansı guşəsindəsə ailə heysiyyətinin kiçicik bir işartısı qalmaqdadır.
Axır ki, mən qalmaqallı bir ilin qış günündə belə qəribə, ekzotik, varlı bir ailədə doğulmuşam. Həmin il tarixin unudulmaz, dəhşətli dövrlərindən idi. İnsan dühasının ictimai çaxnaşmalar naminə yaratdığı tətillər, talanlar, qırğınlar və bu kimi başqa əməllərlə dolu idi. Bakı əhalisinin əsasını təşkil edən azərbaycanlılarla ermənilər bir-birini öldürməklə məşğul idilər. O zaman ermənilər daha yaxşı hazırlaşdıqlarından azərbaycanlıları qırıb keçmişin heyifini çıxırdılar.
Azərbaycanlılarsa başqa çarələri olmadığına görə gələcək üçün ibrət dərsi alırdılar. Bir sözlə, hər kəsin öz qəsdi vardı.
Qəsdi-filanı olmayanlarsa bu hadisələr vaxtı qırılan saysız-hesabsız günahsız adamlardı.
Heç kəs inanmasa ki, mən də o vaxtkı qırğında iştirak etmişəm, əslinə varsan, elə elədi ki var, mən dünyaya gələndə anamı öldürmüşəm. Anam qırğından canını qurtararaq neftçi qəsəbələrindən birinə gedib çıxıbmış. Amma o vaxt aləm elə qarışıbmış ki, yazıq qadın ən rəzil vəziyyətdə azad olub və doğuşdan pozularaq qızdırmaya tutulub. Elə həmin vaxt başlayan güclü tufan bütün kömək yollarını kəsib, qadının səhhəti getdikcə daha da ağırlaşıb. Belə bir vəziyyətdə hər cür yardımdan məhrum qalan anam xəstəliklə təkbətək çarpışıb. Və beləcə cavan öldüyünə görə heyifsilənə-heyifsilənə, doğmalarının taleyindən soraq gözləyə-gözləyə canını tapşırıb.
Özüm o vaxt dünyaya gəlsəm də, ağlımın kəsməsinə, şüurlu həyata qədəm qoymağıma hələ neçə il lazım idi. Bu həyat isə atamın mənə Berlindən gətirdiyi oyuncaqlarla başladı. Gözümü dünyaya qəribə səs çıxaran məxmər pişiklə, meşindən düzəldilmiş boz filin belinə minən yaraşıqlı hindliyə, alabəzək geyimli xırdaca klounla açdım. Mən bütün bunların hamısını gördüm, duydum, şənləndim və yaşamağa başladım.
Doğrusu, körpəliyim çox yaxşı keçib: dörd bacıdan ən kiçiyi olduğumdan, hamı mənə xüsusi qayğıyla yanaşır, mən də bundan istifadə etməyi bacarırdım. Amma gördüyüm qayğılar arasında ən böyüyü, məni müqəddəs bir insanın (bunu ürəkdən deyirəm), əslən Baltik dənizi sahilindən olan bir alman qadının boya-başa çatdırmasıydı. O mənim dayəm, anam, həyatımın keşikçisiydi. Səhhətini, ömrünü, əsəblərini bizə sərf elədi, bizə görə hər cür əzaba dözdü, üzü gülmədi, bütün fədakarlığının əvəzində isə heç nə istəmədi. Bir sözlə, o, əvəz istəmədən fədakarlıq etməyi bacaran adamlardan idi.
Fröyleyn Annanın dərisi dümağ, saçı ipək kimi sığallıydı. Biz dörd bacı isə qaraşın, qarasaç, qol-qıçı tüklü Şərq uşaqlarıydıq. Onun başına toplaşan biz qarmaqburun, qalın- qaş, o isə əsl şimal xanımı. Onu da deyim ki, həmin vaxtlar (Peyğəmbər qadağa buyursa da) tez-tez xatirə şəkilləri çəkdirərdik; özü də ən gözəl paltarlarda parkda, qohum əqrəba arasında. O vaxtlar bu yeni dəb sayıldığından bizimkilər də başqa "görməmişlər" kimi həvəsə düşmüşdülər və həmin həvəsin sayəsində yaranmış bəzi məzəli, həm də əzik şəkilləri bu gün də qayğı ilə saxlamaqdayam.
Hə, fröyleyn Annadan danışaq. O, fanatik müsəlman ailəsində, şərq görkəmini qorumuş bir şəhərdə yaşasa da, ətrafında məxsusi bir mühit yaratmışdı. Əvvəllər sarışın uşaqlara oxuduğu mülayim mahnılara, bəzəkli yolkalara, üstü kremli ləziz piroqlara bizi də öyrəşdirə-öyrəşdirə sübut etmişdi ki, mülayim olduğu qədər məğrur, zərif olduğu qədər də iradəli bir insandır. Həmin vaxtlar biz hələ onu üzüb əldən salmamışdıq və dayəmiz də özünü hər cür pis münasibətdən, bəd rəftardan qoruya bilirdi. Onun bizə təsiri, elə evimizin birinci mərtəbəsində yaşayan ata nənəmin təsiri ilə bir növ tarazlıq yaradırdı. Nənəm iri, kök, amiranə xasiyyətli bütün müsəlman qadınları kimi yerdə, döşəkcə üstündə oturan, çarşab örtən fanatik bir qadın idi. O, vaxtlı-vaxtında yuyunub namazını qılar, yeri düşəndə isə xristianlara lənət oxuyardı. Əgər qab-qaşığına müsəlman olmayan bir şəxs toxunsa, onları kasıb-kusuba paylayardı. Yad bir kişi yaxınlığından keçsə, tüpürüb söyüş söyərdi. Ən mülayim söyüşü isə "köpəkoğlu" idi. Tərbiyəçilərimiz xristian olduğundan nənəm bizdən də bir az ürpənərdi. O bəzən təmiz, qırışlı əli ilə başımıza sığal çəkib oxşadıqdan sonra üzümüzdən öpər, amma iyrənirmiş kimi tez də üz-gözünü turşudardı. Şübhəsiz, ona qalsa bizi heç vaxt fröyleyn Annanın ixtiyarına buraxmazdı. Atamı bizə kafir təhsili verdiyi üçün nə qədər danladığını təsəvvür edirəm, rusların ölkəni müstəmləkəyə çevirdiyi vaxtdan çox keçmişdi: onların hər tərəfli təsiri duyulur və bu təsirlə də mədəniyyətə, avropasayaq həyat tərzinə həvəs artırdı. İnsanlar gənc nəslə çadra əvəzinə azadlıq, fanatizm əvəzinə isə təhsil verməyi üstün tuturlar.
Beləliklə də, bizi fröyleyn Annanın ağ əllərinə təhvil verəndən sonra atam ailəyə vaxt itirmirdi. O, tez-tez səfərə çıxırdı. Ailənin böyük oğlu olduğuna görə neft firmamızın Xəzər sahillərinə, Volqa boyuna səpələnən, Moskvada böyük filialı olan, bir ucu Varşavaya gedib çıxan müxtəlif müəssisələrinə rəhbərlik edirdi. Belə tərəqqidən həvəslənərək təsərrüfatı daha genişləndirmək fikrindəydi. Geniş Rusiya ərazisində səfərlərə öyrənmiş bir adam üçünsə Berlin çox da uzaq yer deyildi. Odur ki, sorağı tez-tez Almaniyadan da gəlirdi.
1914-cü ilin müharibəsindən əvvəlki Almaniya tərəqqinin dadını yenicə duymuş həmvətənlərimizin diqqəti və maraq mərkəzindəydi. Avtomobillər də, xidmətçilər də, pianolar da, hətta Vilhelm kimi "bığqoyma" dəbi də Almaniyadan gəlirdi.