Məhəmmədsəid xan ağsaqqal mövqeyindən dilləndi:
– Buyur, buyur, şair… Elə ona yığışmışıq.
Mustafa xan da cavabı gecikdirmədi:
– Buyuracaqsan, Kərbəlayı… izindi.
Şairin süd bəyazı üzünə zəif qızartı çökdü. Əlini təzə-cə dən düşmüş saqqalına çəkib sözə başladı:
– Deyirlər ki, Həzrəti-Davud Əleyhüssalamın zama-nında bir gün Ağıl, Elm və Səhhət arasında mübahisə düşdü. Ağıl dedi: “İnsana ən gərəkli şey Ağıldır. Ağıl ol-masa, insan özünü idarə edə bilməyən gicəsula bir məx-luqa çevrilər”. Elm dedi: “Sən nə danışırsan? İnsana ən gərəkli şey Elmdir, bilikdir. Elm—bilik olmasa, adam tək-cə ağılla neyləyə bilər? Ağlı Ağıl edən bilikdir—Elmdir”. Səhhət mübahisəyə qarışdı: “Yox… hər ikiniz səhv edirsiz. İnsana mən hamıdan çox lazımam. Səhhət olmasa, Ağıl da, Elm də insanın nəyinə gərəkdi?” Mübahisə uzandı. Axırda davanı kəsmək üçün nəbilər nəbisi Həzrəti-Davud Əleyhissalamın qulluğuna üz tutdular. Hər üçü öz fikrini nəbiyə söylədi. Davud əleyhissalam mübahisəyə belə ye-kun vurdu, dedi: “Ey Ağıl, sən insana gərəksən, doğru-dur. Amma o zamanacan ki, tamah sənə qalib gəlməyə. Tamah ki, sənə üstün gəldi, ağıl zay olur”.
Məhəmmədsəid xan gülümsəyərək – “Ulular əbəs de-məyib ki, “Artıq tamah baş yarar”. Ağıl da yarılan başda qala bilməz, – dedi.
Kərbəlayı Arif qoca xanın müdaxiləsindən incimədi, hörmətlə onun sözünü bitirməsini gözlədi, sonra söhbəti-nə davam etdi:
– Bəli, qurbanın olum, doğrudur. Sonra Davud pey-ğəmbər üzünü Elmə çevirdi, dedi: “Bəli… Elm, sən də lazımsan insana. Amma o vaxtacan ki həsəd, paxıllıq sənə üstün gəlməyə! Elə ki, paxıllıq sənə qalib oldu, elm, fəzilət itib bitir, ağıl da başdan uçur. Alim – zalimə çevrilir”. Sonra da peyğəmbər Səhhətə üz tutdu: “Ey Səhhət, sən, şübhəsiz, insana lazımsan. Sənsiz həyatın mənası yoxdur. Lakin o zamana kimi ki, adam səni itirməyə. Səni cavan-lıqdan qoruya ki, qoca vaxtında zarıncıya çevrilməyə. Be-lə vaxtda Ağıl da, Elm da yardıma gələ bilməz”.
Kərbəlayı Arif məclisə göz gəzdirib sözünü belə qur-tardı:
– Cənab xanlar, ağalar! Şamaxıda ərsəyə gəlmiş hü-kəma, üləma, şüəra həmişə çalışıb ki, insan bu üç qiymətli şeyi itirməsin, qazansın. Və öz şeirlərilə məhz belə insanların tərbiyəsinə xidmət etməklə şərəfyab olublar. Odur ki, məmləkətimiz abad, rəiyyətimiz firavandır. Ruhi qida mənbəyi məscidlər, elm ocağı mədrəsələr, səhhət üçün zəruri olan hamamlar, şəfaxanalar tikdirir imkanı olanlarımız. Keçənlər rəhmətlə, qalanlar məhəbbət və hörmətlə yad olunur.
– Bütün bunlar xanımızın ədalətli rəftarının nəticəsi-di, – deyə tarixçi Kəşfi söz köhləninin cilovunu əlinə al-dı, – Deyir, hədislərdə buyurublar ki, bir gün xülafayi-raşidindən Həzrəti Faruq Rəzyallahi dəvəylə haradansa gəlirmiş. Çöldə yoxsul, ac-yalavac, tənha bir qarıya rast olur. Soruşur: “Bu çölləmədə tək neynirsən, ana?” “Ömər Faruqun mənə əli çatıb, aclıqdan qurtarmasını gözləyi-rəm”, – dedi qarı. “Ana, burada Ömər səni necə tapar?”, – soruşdu Faruq. Qarı suala sualla cavab verdi: “Məni tapmayacaqsa, dövlətin başına neyçün keçib?” Faruq qısı-lıb bu sözdən, buyurub: “Doğru deyirsən, ana, öz tə-bəəsindən xəbərsiz hökmdar, bəladan başqa bir şey deyil-dir”.
Məclisdə oturan Qoca bəy adlı dövlətli zadəganlar-dan biri gözlərilə danışmaq istədiyini bildirdi. Xan da ey-ni işarətlə danışıq icazəsi verdi. Qoca bəy sağ əlini döşünə qoyub, xan tərəfə baş əydi. Diz üstə qalxıb sözə başla-yanacan, yenə də Məhəmmədsəid xan incə bir təbəssümlə söz atdı:
– Aşiqəm bu şamaxılıların işarətlə danışmağına.
Qoca bəy dedi:
– Xan, qurbanın olum, elə çoxdandı ki, əlimdəki bir qədər varidatı xeyir işə sərf etmək istəyirdim. Həccə get-mək boynuma gəlib, amma səhhətim yol vermir. Axund ağa da buyurdu ki, “hifzi-bədən vacibdi”.
Xanın sağ tərəfində, ondan azacıq aralıda əyləşmiş Axund Mirabtalib başilə də, dililə də təsdiq elədi:
Doğrudur, doğrudur… Bəli…
Qoca bəy onun susmasını gözləyib, məsləhət qəsdilə sözünə davam elədi:
– Deyirəm, əgər məsləhətsə, həccin xərcini “niyabə-tən ziyarət” elətdirməkdənsə, bir məscid tikdirim İmamlı məhəlləsində. İmamlılar köhnə məscidə sığmır maşallah…
– Maşallah…
– Çoxalıblar…
– Məscid də çox qədimdi, kiçikdi… uçulur az qala…
– Bəli, yanında bir mədrəsə tikdirim ki, bilicilər bilik öyrətsinlər balalarımıza.
– Maşallah…
– Allah xeyir versin!
– Mübarəkdi!
– Bir də yanında bir aşxana bina etdirim ki, ehsan ver-mək istəyənlər, özüm də içində, aclara, səfərilərə, yol ada-mı dərvişlərə, qələndərlərə… Qərəz ac qarın doyursun…
– Barəkallah!
– Mübarəkdi!
– Bir də şəhərin günbatanında bir karvansara tikilsə, xanın mərhəmətinə sığınıb deyirəm ha… yol yorğunu yol-çular, tacirlər istirahətə məşğul olar. Daha yorğun karvan-çı şəhərin ortasına, ya günçıxan səmtinə, qüzeydəki, gü-neydəki karvansaralara getməyə məcbur olmaz.
Əvvəl xan, sonra qayınatası, sonra da Axund Mirab-talib mübarəkbadlıq edib, xeyir-dua verdilər. Qasım xan da dodaqucu, – “mübarək”, – dedi.
Zadəganlar arasında yaltaqlığı, acizliyi ilə tanınan İsa bəy əllərini göyə qaldırdı:
– Çox mübarək! Padşah yer üzündə Allahın kölgəsi-di. Xan başına döndüyüm də bizim padşahımızdı, deməli, Allahın kölgəsidi. Allaha da qurban olum, onun kölgəsinə də. O ki izn verdi, xeyir-dua verdi, inşallah, hər iki dün-yada işin gətirəcək, Qoca bəy.
Qasım xanın qəlbini həsəd yeyir, düşünürdü: “Hə, yaltaq köpəyoğlu, de… de… şişirt… şişirt!.. Ver qoltuqları-nın altına Qalaqayın qarpızlarını. Amma gözlə ki, başında çatdamasın o qarpızlar”.
İsa