Bu dövrdə Şirvan xanlığı 12 qismə bölünmüşdü: Ağ-su, Kürdəmir, Göyçay və başqa hər bölgədə ondan əlliyə qədər oba vardı ki, 5-8 yüzbaşılığa bölünmüşdü. Bu yüz-başılar rəiyyətdən topladığı vergini gətirib xəzinədar Hacı İsmayıla təhvil verirdilər. Şamaxıda 12 mədrəsə, 38 molla-xana; Göyçayda 3, Xosrovda 1 mədrəsə, 2 mollaxana, Ağ-suda 6, Kürdəmirdə 6 mədrəsə vardı. Şirvanda köçəri obaların sayı 230-u keçmişdi. Təxmini hesablamalara gö-rə, bu köçəri obalar 823 min 519 alaçıq-evdən ibarətdi. Şa-maxı-Bakı yolunda 6 karvansara vardı: ən məşhurları Cəngi və Kaftaran karvansaralarıydı. İndiysə…
Hələlik iki əsrin görüşüb vidalaşdığı illərdi. Şirvanda həmişə olduğu kimi eyş-işrət baş alıb gedirdi.
Sarayda elə gün olmurdu ki, kiminsə bu bəlalı dünyaya gəlməsi Şamaxı qaydası ilə “şəbbəxeyir”lərlə bayram edil-məsin və ya iki həsrət, iki arzu dolu ürəyi birləşdirən toy məclisi qurulmasın. Ya ov ovlamaq, quş quşlamaq olma-sın, dağların, meşələrin büllur havasını ciyərlərə çəkə-çə-kə zümrüd çəmənlikdə kabab süfrəsi açılmasın. Ya da sarayın geniş, dinclik, gözəllik dolu qonaq salonunda şeir, musiqi, rəqs meydanında sənət yarışı getməsin.
Dostlarından, qohumlarından ərki çatan Məhəmməd-səid xan ya Səlim xan, ya bir başqası Mustafa xandan söz düşəndə görərdin ki, gülə-gülə atmacalayırlar:
– Əyşi, onun evində gündə toydu, həftədə bayram. Baaax, şəbbəxeyirdi, sünnətdi, toydu… Ya qızı doğulur, ya oğlu. Ya özünə toy vurdurur, ya oğlunu sünnət elətdi-rir. Ya qızını ərə verir, ya oğluna toy eləyib gəlin gətirir… Başı kefdən, ovdan çal-çağırdan açılmır.
Elə bu gün də beləcə, xan demiş, “çal-çağır, şeir-musiqi” günlərindən biriydi. Bir neçə gün idi ki, xanlıqda bu məclisə hazırlıq gedirdi. Az qala bir toy hazırlığı kimiydi. Xanəndə Zaman Abutalib oğlu öz dəstəsiylə dağlara ün salmışdı, bu gün o, Şur üstündə türk şahzadə-lərindən Səfi təxəllüslü şair Səfiqulu Mirzənin, –Tutdu qəm leşkəri üz gəlməyə hamun-hamun, Qara bayraqlı ələmlər ucu gülgun-gülgun— beytilə başlayan qəzəlini ilk dəfə xanın qulluğunda oxuyacaqdı. Axsaq Hadının rəq-qasə dəstəsi “Zərqələm” – zər qız xanın babasının adıyla bağladığı “Əsgəri” havası üstündə xususi hazırlanırdı. Qızın zər gözəlliyi, zərif yerişi can alırdı.
Sarayın, eləcə də bütün Şirvanın o zamankı məşhur şairi və xanın ən yaxın müsahibi, məsləhətçisi, baş vəzir yerini tutan Kərbəlayı Arif Allahi, bu gün üçün satira şairi Kargər Əhmədi, Noxudludan Gülabi təxəllüslü şair dostunu, xanın katibi Mirzə Məhəmməd Səfaini, xanlığın tarixçisi şair Hacı Mirzə Əliəsgər ibn Hacı İbrahim Kəşfi-ni, xanın şəxsi dilmancı Mirzə Möhsunu yanına çağırıb yeni bir qəzəl beyti demişdi. Hamısından da o qafiyədə, o rədifdə, o mövzuda qəzəl yazıb xan qulluğuna – təntənə-li məclisə hazırlıqlı gəlməyi məsləhət görmüşdü, sonra da ustad Arifi demişdi: “Şair ağzı el ağzıdır”, qardaşlar! Əbəs deməyib bunu babalar. Nəşə, zövqü səfa öz yerində, amma xanın xoş saatında, qəzəlin, ya başqa şeirin bir yerində, ehmalca, eyhamla da olsa el-camaatın bir dərdi varsa, ona işarə eləmək də yaman olmaz. Məsələsinə arif insandır xan, hökmən duyar.
Kovxalar el yaylaqdan qayıdanda öz işlərini görmüş-dülər: Məlçək kovxası arabalarda üzlü baş pendir motal-ları, dərilərnən yağ, xanımlardan Nəfisə sultanın bəyəndi-yi küplər dolusu qovurma ət, yaylaq balı… Qozlu kovxası “qış muşqulatı” yükləmişdi arabalara: günəbaxandan tut-muş (filan xanım xoşlayır) bəkməzə, qovutaçan, Lahıc kovxası taylarla kababa ləzzət verən əla sumaq, əvəlik, nanə, çələmir, kəklikotu; Qəbələ qonağı: qoz-fındıq, şaba-lıd; Qubadan ağ alma, armud; Ağdaş kovxası heyva-nar, Bakıdan kök, möhüc, püskəndə, şirbədüşəndə, zincilfərəc; Pirəkəşküldən xüsusi şirin yemiş qurusu; Təbrizdən ləb-ləbi-kişmiş, darçın, zəncəfil, quluncan, badyan, zirə, raz-yana (Mələkxanım sultanım razyanalı plova aşiqdi), saq-qız (cariyələri də unutmayıblar), cövüz kimi əlvan, xuruş-lara dad verən ədviyyat gətirilmişdi.
Xanın dostlarından, qudalarından Muğanlı Məhəm-mədsəid xana, Şəki, Qarabağ, Bakı şeir pərəstişkarı rəfiq-lərinə xəbər verilmişdi.
Bu gün baharın 45-ci günündə məclis hazırdı. Böyük salon toy mağarı kimi bəzənmişdi. Havalar sərin keçdi-yindən sübhdən otağa közərmiş kömür dolu manqallar qoyulmuş, otaq bir qədər isidiləndən sonra, qonaqlar gə-lənə yaxın manqallar götürülmüşdü.
Məclisə kənardan gələn qonaqlar dünən atdan, dəvə-dən, arabadan enib, xüsusi otaqlarda istirahət edirdilər. Nökərlər tez-tez qonaq otağına girib-çıxır, səliqə-sahman yaradır, ipək, tirmə, məxmər, xalça üzlüklü döşəkçələr, dirsəkaltılar, söykənəcəklər qoyur, qəlyanları sahmanla-yırdılar. Öz işinin ustası aşbazlar təzəcə kəsilmiş quzuları gözdən keçirib, quzuplov, turacplov, kəklikplovlar üçün düyü süzür, dəmə vurub xuruş hazırlığına nəzarət edirdi-lər.
Məclisə hamıdan əvvəl Tağı bəylə Kərbəlayı Arif Al-lahi, onlarla dabanbasma Mirzə Möhsün, Mirzə Məhəm-məd Səfai, Kargər Əhməd, şair Gülabi gəldi. Qonşu otaq-larda xanəndə və rəqqasə dəstələri əmrə müntəzir gözlə-yirdilər.
Bir-birinin ardınca xanın yaxın qohumları: bacısı Kafiyə sultanın əri, xanın əmisi oğlu və daimi rəqibi Qa-sım xan, kiçik əmisi Ağarəzi bəy, qardaşları İsmayıl bəy, Haşım xan, Cəfər bəy, Abdulla bəy, Mehdi bəy, müdərris-lər, bəylər, ağalar və digər qonaqlar otağa daxil olub, hər kəs öz yerini tutdu. Məclisin arəstə olmasına lap az qal-mış xanlar içəri daxil oldular: Mustafa xan, Məhəm-mədsəid xan Muğanlı, Qasım xan…
Mustafa xan belə məclislər üçün münasib olan gen-bol qəba geymiş, çiyninə xəz əzəmi salmışdı. Başındakı hündür dəri papağın önə enən hissəsində üzü yuxarı iki durna teli üzərinə qiymətli daş-qaşlar nəsb olunmuş qızıl sancaq sancılmışdı. Yaşına görə bircə dən düşməyən sıx qaşları qəbzə-qəbzəyə çatılmış qoşa xəncər kimi burnu-nun üstündəki dərin qırışdan başlayıb gicgahlarınacan uzanmışdı. Boz birçəkləri və ağarmaqda olan saqqalıyla təzad təşkil edən bu sıx, uzun və qara qaşlar onun siması-na yaşına görə bir qədər gənclik ifadəsi verirdi. Bığları da bozarmışdı. Qismən qalın və qırmızı dodaqları bu bığlar-la uyuşmasa da, ehtiras üçün, busə üçün, mehriban, bə-zən də hökmlü sözlər söyləmək üçün, əmrlər vermək üçün yaranmışdı. Uca qamətini yorğunluq və yaşadığı il-lər belə əyə bilməyib, vüqarlı baxışlarının əzəmətini artı-rırdı. Bu əzəmət, bu vüqar sözsüz də, əmrsiz də qarşısın-dakılara itaət, ehtiram təlqin edirdi.
Hamı ayağa qalxdı. Əllər sinədə üst-üstə birləşdi:
– Səlamül-əleyküm.
– Və Əleyküməs-salam.
– Allah xana ömür versin.
– Həmişə belə məclislərdə görüşək.
– Xanzadələrin toy məclisində.
– İnşallah!
– Allah