Mandela was in hierdie voorfase van die onderhandelingsproses ongetwyfeld die persoon wat die grootste risiko geloop het om sy geloofwaardigheid te verloor. Dié besef het tot my deurgedring op my verjaardag op 19 Augustus 1988. ’n NI-amptenaar het met my oor die kwessie van vertroulikheid en geloofwaardigheid gepraat. En dat geloofwaardigheid ook verband hou met ’n mens se dissipline om nie vertroue te skend nie. Soos hy gesê het: “Dis eintlik baie maklik om iemand se geloofwaardigheid in die openbaar te vernietig as jy en die persoon vertroulike en private sake met mekaar gedeel het.” Ek het hierna besef dat Coetsee, sy NI-span en die ander amptenare baie ernstig oor die binnekringgesprekke was. Die vertroulike aard van die gesprekke het die erns waarmee die gesprekke benader is, bevestig. Wat in so ’n geval gebeur, is dat die deelnemende partye (“vyande” van mekaar) doelbewus en baie gedissiplineerd hulleself losmaak van die heersende beskouinge en posisies van hulle ondersteunersgroepe en dié se elites. In skerp verdeelde en gepolariseerde samelewings, waarin geweld ’n kultuur geword het, is vertroulikheid en eerbaarheid noodsaaklik. Dis waarom middelgrondgroeipunte selde indien ooit ’n openbare begin het. Trouens, die amptelike voorbereiding van die onderhandelingsproses ná FW de Klerk se epogmakende en moedige toespraak op 2 Februarie 1990 was aanvanklik nie ’n openbare proses nie, soos byvoorbeeld geïllustreer deur die geheime besoeke van ANC-ers uit Lusaka aan Pretoria.
Mandela het in ’n stadium die wind van voor gekry. Daar was, soos in die NP, ook mags- en persoonstryde binne die ANC, nie net in Lusaka nie, maar ook in Suid-Afrika, waar die aksies van die United Democratic Front baie suksesvol was. Die Robbeneilanders het ook hulle eie agendas gehad. Govan Mbeki, pa van Thabo Mbeki, was byvoorbeeld ’n Marxis in murg en been. Hy was ideologies ver verwyderd van Nelson Mandela. Die gemeenskaplike vyand – apartheid – het hulle verbind, nie ideologie nie. Daar was maar altyd spanning tussen Mandela en Govan Mbeki, soos later, ironies genoeg, tussen Thabo Mbeki en die “linkses”. Die meningsverskille tussen Nelson Mandela en Govan Mbeki het van ver af gekom. In die jare sestig was daar ’n intense debat binne die ANC oor die sogenaamde Bantoestans. Mense soos Mandela, Sisulu en Tambo, wat ná Albert Luthuli se dood in 1967 eers as waarnemende president en later as verkose president oorgeneem het, het ’n gekwalifiseerde pragmatiese posisie ingeneem: Die Bantoestans kon gebruik word as basisse vir massa-mobilisasie. Hulle wou nie eens die term “sell-outs” gebruik nie. Dit was selfs in 1976 Mandela se standpunt. Landelike gebiede was immers ’n sleutel tot suksesvolle guerrilla-oorlogvoering. Govan Mbeki was fel gekant teen dié posisie. Hy was ’n Marxistiese ideoloog en kón nie die pragmatisme van Mandela ten aansien van die Bantoestans steun nie. Binne die buitelandse vleuel van die ANC, veral ná ’n besoek van lede van die leierskorps aan Viëtnam in 1978, is daar uiteindelik baie sterk klem op massa-mobilisasie gelê. En dis wat die UDF reggekry het.
Govan Mbeki, toe reeds 78 jaar oud, se vrylating was een van die sake waaroor Mandela om onder meer humanitêre redes sterk gevoel het. Coetsee en sy span het hierin ’n unieke geleentheid gesien: ’n proefneming om die openbare reaksie op die vrylating van politieke gevangenes te beheer. Walter Sisulu, wat later vrygelaat sou word, was toe 76 jaar oud. Die proses wat tot Govan Mbeki se vrylating gelei het, is ’n storie op sy eie werd. Mbeki het nie die vaagste benul gehad waaroor alles gegaan het nie. Hy het op Robbeneiland agtergebly toe Mandela en die ander vier politieke gevangenes na Pollsmoor verskuif is. Hy word toe met ’n omweg vanaf Robbeneiland na Mandela gebring. En dié is maar vaag oor alles wat aan die gang is. In November 1987 word Govan Mbeki vrygelaat. Hy is nie eerstehands ingelig oor die Coetsee-Mandela-gesprekke nie. Selfs later, toe die twee in Victor Verster ontmoet het, het Mandela vaag gebly. Dis bes moontlik dat hy Mbeki, die Marxis, nie vertrou het nie. Dit was ook Govan Mbeki wat gedurende 1989, toe hy in Port Elizabeth gewoon het, verkeerdelik ’n gerug onder die UDF laat posvat het dat Mandela té welwillend in sy gesprekke met regeringsverteenwoordigers was. Dit het groot rumoer in UDF-kringe veroorsaak. Allan Boesak, ’n begaafde en charismatiese leier van die UDF, was veral verontwaardig. Die NP-regering, so moet onthou word, het géén aanneemlikheid in UDF-kringe gehad nie en is met wantroue en agterdog bejeën. Mandela het nie ’n “mandaat van die mense” (lees UDF) gehad nie. Die krisis is uiteindelik ontlont. Dit was ’n verkorte weergawe van Mandela se memorandum aan Botha wat die UDF-krisis oor “konsultasie met die mense” veroorsaak het.
Daar was ook ander pogings vanuit amptelike regeringskringe om kontak met die ANC te maak en gesprek te voer. Dié pogings vertel enersyds ’n verhaal van desperaatheid oor die amptelike openbare posisie en andersyds van die kontrole wat die NI uitgeoefen het. Die NI was beslis dat dié organisasie die aangewese en bes toegeruste staatsinstelling was om die proses te bestuur en te beheer. Te veel akteurs, soos byvoorbeeld buitelandse sake en selfs minister Chris Heunis se departement belas met grondwetlike beplanning, kon politieke kortsluitings veroorsaak. Dié departemente was natuurlik nie deeglik ingelig oor die informele en vertroulike gesprekke wat reeds plaasgevind het nie. Toe Fanie Cloete, ’n politikoloog en later professor, en Kobus Jordaan, ’n intelligente en toegewyde mens, voelers as amptenare van die departement van grondwetlike sake na ’n informele gesprek met die ANC uitgesteek het, is hulle veiligheidsklarings summier opgehef. Die NI was ook gekant teen die departement van buitelandse sake en veral die altyd té entoesiastiese minister Pik Botha se pogings. Dié is op subtiele maniere gekelder. Pik Botha was ook nie ’n sleutelspeler in De Klerk se onderhandelingspan nie.
* * *
’n Meer sensitiewe en problematiese poging was dié van Richard Rosenthal, iemand wat ek by die Stedelike Stigting leer ken het. Hy was ’n hoogs intelligente regsgeleerde, maar ook baie emosioneel wanneer dit by politieke kwessies gekom het. In ’n stadium was hy só pessimisties oor die Botha-regime se hantering van die politieke konflik in Suid-Afrika dat hy, soos baie ander mense, dit oorweeg het om te emigreer. In 1987 doen hy iets wat baie mense wou gedoen het, maar nie die moed gehad het om te doen nie. Hy skryf aan PW Botha ’n brief en sê dat hy bereid is om ’n proses te fasiliteer wat tot formele onderhandelinge met die ANC kan lei. Of Botha self dié brief gelees het, is onseker. Adjunkminister Stoffel van der Merwe van grondwetlike beplanning, ’n ondersteuner van Chris Heunis, sy minister, beantwoord Rosenthal se brief. Van der Merwe skep die indruk dat Botha met Rosenthal se idees saamstem. Oor die volgende agttien maande speel Rosenthal ’n tussengangerrol by veral Thabo Mbeki. Rosenthal is deur die Switserse regering gesteun. Thabo Mbeki lig my gedurende 1988 oor die kontak met Rosenthal in en vra wat ek daarvan dink. Dit word ’n baie lastige affêre. Ek en Rosenthal ontmoet ’n paar keer. Die NI het my versoek om hom sover te kry om sy inisiatief te staak voordat dit in ’n openbare dilemma ontaard. Ek, toe reeds betrokke by die NI se inisiatief en later bewus van die gesprekke met Mandela, bevind my in ’n onmoontlike situasie. Ek kan Rosenthal nie volledig inlig oor alles wat reeds aan die gang was nie.
Stoffel van der Merwe, so is my meegedeel, het geen mandaat vir die inisiatief wat hy geneem het nie. Dis nie iets wat by hom en sy departement tuis hoort nie. Dit gaan “in sy gesig ontplof”. En dit het, so is my meegedeel, tydens ’n private besoek van Botha aan Switserland in 1988. Tydens ’n onthaal vir Botha sê ’n Switserse regeringslid dat hulle die Rosenthal-Van der Merwe-inisiatief steun en baie dankbaar daarvoor is. Later die aand knor Botha teenoor mense in sy afvaardiging. Hy is behoorlik moerig vir Van der Merwe. Wil hom selfs afdank, sê hy teenoor een van sy min vertrouelinge. Botha was myns insiens nie volledig, of dalk glad nie, oor dié inisiatief ingelig nie. Van der Merwe was toe bloot ’n adjunk. Hy kón nie die sleutelrol speel waarop hy gehoop het nie. Die NI was in elk geval sterk gekant teen iemand van Grondwetlike Beplanning wat met behulp van ’n persoon wat hulle nie geken het nie, ’n “baie delikate operasie” aanpak. Daar was, so is beweer, nie goeie beheer nie en ook nie