A co chwila robiło mu się tak słabo, tak dziwnie, że siedział omdlały, nie wiedząc o tym, budził się jednak z tej drzemki śmiertelnej, patrzył przygasłym wzrokiem w noc i szeptał przez łzy:
– Jezus! O Jezus Maria!… O Jezus!
A potem nie czuł już żadnego bólu, drętwiał z wolna, zamrażał go przenikliwy chłód i ten deszcz mżący nieustannie.
Las wciąż szemrał surowym, strasznym szeptem mroku.
A noc wlokła się wolno… wolno… strasznie wolno…
Jasiek, wychowany w lasach, znał się z nimi dobrze i nie bał się ich dawniej, ale teraz, na pół żywy, patrzył z przerażeniem na olbrzymie majaki drzew. Z wolna dusza napełniła mu się grozą, pełną zamętu nieopowiedzianego i cichości okropnej.
Lęk pełen rozpaczy ściskał mu serce takim bólem, że umierał, siedział bez ruchu, bał się poruszyć powiekami, bał się zmienić kierunek spojrzenia, bał się szepnąć to zbawcze imię: Jezus. Bo czuł strach i tajemnice dokoła, czuł, że ta ciemnota straszna przenika przez niego, zalewa mu duszę, niszczy ją… A ten bór ciągle coś mówił z sobą… jęczał… czasem krzyczał żałośnie… pochylał się nad nim… patrzył jakby… prostował się groźnie… pochylał się znów niżej… niżej… tak nisko… że czuł jakiś lodowaty oddech na twarzy… czuł, że gałęzie ostre dębów, gałęzie podobne do szponów poskręcanych wyciągają się ku niemu z ciemności… że szukają go… że go zaraz rozerwą pomiędzy siebie…
Wtedy ze strasznym, niemym krzykiem trwogi zapadał w omdlenie. I rozpalony gorączką mózg snuł rozprężone, porwane obrazy przypomnień więzienia… Wlókł się więziennym korytarzem… Tak, to więzienie z powrotem. Oglądał się i widział szeregi głów postrzyżonych, pochylonych nad warsztatami, które klekotały nieustannie.
– Jasiek! Jasiek! – Drgnął, któryś go wołał cicho, ale nie mógł poznać, który, bo wszyscy, z obawy przed strażnikami stojącymi przy drzwiach, trzymali głowy nisko. Nie, musiał się przesłyszeć.
Zapatrzył się przez szerokie okno na czubki drzew… na nieobjęty obszar nieba… na dalekie, dalekie kontury wzgórz… Drgnął znów… A to dzwon na obiad! Dzwon na kolację, dzwon na spoczynek!… Szczęk kajdan… Ostre twarze dozorców z błyszczącymi bagnetami… Drżał na ich widok… Komenda jakaś… nie dosłyszał…
Ach! A te noce, te straszne noce w ogromnej sali dawnego refektarza73… te noce, w które przychodziła tęsknota i wysysała z niego wszystką krew, wszystkie siły, wszystkie łzy… te noce zimowe, mroźne i białe od księżyca, w które nie mogąc spać, modlił się cicho do tych świętych twarzy, tak wyraźnych jeszcze na sklepieniach… Przerwał się logiczny ciąg marzeń. Czuł teraz, że ucieka z więzienia… to czterodniowe tułanie się po lasach, po nocach… karczma przyłęcka… dziad… ludzie idący do Brazylii… strażnicy… strzał…
Ocknął się z omdlenia. Bólu nie czuł, tylko było mu strasznie zimno, zawinął się w sobie, przyparł do drzewa i czekał tak świtu, a tęsknota wsadziła mu swój kolczasty łeb do wnętrzności i gryzła niemiłosiernie.
Do domu uciekał… do wsi swojej… do wolności…
To wszystko było tam… tam… za tym lasem, co jak zły obłąkał go i odgrodził – tam jest chałupa, matka, życie spokojne i ciche – tam ta ogromna szczęśliwość, którą zrozumiał dopiero za kratami więzienia.
– Tam! tam!… – krzyczała w nim tęsknota tak głośno, tak potężnie, że podniósł się, aby iść… Usiadł z powrotem, bo nie wiedział, gdzie jest, zbłąkał się tą szaloną ucieczką, musiał czekać dnia.
A nie pomyślał nawet przez mgnienie, że i z domu, od matki mogą go zabrać i wtrącić z powrotem do więzienia. Wiedział tylko, że w tej wsi swojej jest jego szczęście, i tam powracał pomimo wszystkich przeszkód. Zdawało mu się, że jak się tam dostanie, wszystkie nędze i utrapienia skończą się na zawsze. Nie czuł się przecież winnym niczego. W więzieniu nie widział karzącego prawa, lecz tylko osobistą a potężną zemstę rządcy, którego trochę dziobnął widłami.
– Dokończę ja cię74, ty frybro75 jangielska, dorychtuję76 cię, nie bój się!… – myślał nienawistnie, przypominając sobie prześladowcę.
I snuły mu się tysiączne pomysły zemsty, ale nikły co chwila, bo coraz częściej zapadał w drzemkę, bronił się, jak mógł, aż w końcu już przed świtaniem zasnął śmiertelnie. Spał pomimo deszczu, który go przemaczał do skóry, i mimo chłodu surowego marcowej nocy; wcisnął się między wystające korzenie dębu, przytulił do olbrzymiego pnia i spał.
Las, jak zwykle przed świtaniem, przycichnął, pochylił się nad śpiącym i stał jakby na czujnej bardzo straży, osłaniając go sobą od deszczu.
Ciemności z wolna rzedły, bladły… rozjaśniały się.
Po mrokach rozlewała się świtowa szarość.
Las, usypiając, budził ptaki i zwierzęta.
Stado wron wyrwało się cicho spod konarów jodeł olbrzymich; kołowały chwilę wysoko i poszybowały na żer do wiosek.
W lesie było jeszcze ciemno, od wschodu bielało nieco, przecierał się świt i na tym mętnym jeszcze, widmowym tle brzasku kontury czubów drzew rysowały się jak profile gór; na dole pod drzewami leżał gęsty mrok.
Wiatr ustał zupełnie, drzewa stały cichą, skłębioną masą; opuszczały przemarznięte, przemoczone gałęzie, pochylały konary bezwładnie w jakimś znużeniu ogromnym, zapadały w głęboki sen… przerażający majestat usypiającej potęgi rozlewał się dokoła…
Czasami tylko gałąź jakaś drgała przez sen, otrząsała się z deszczu, podnosiła się ku świtom i zapadała w ciche omdlenie…
Czasem tylko pień jakiś olbrzymi, jakby kurczył się w sobie od zimna, drgnął niepochwytnie, rozprostował gałęzie, przechylił się koroną ku dalekiemu jeszcze słońcu – i pogrążał się w słodkie odpocznienie.
Czasem tylko jakiś głos przejmujący, coś jakby westchnienie głębokie, jakby jęk śpiącego lasu, jakby krzyk majaczeń sennych – drgał wskroś i przepadał w coraz bielszym świecie…
Tylko niskie, chude, mizerne krze77 leszczyn, osik, brzózek i grabin, tulących się do pni olbrzymów śpiących, drżały ledwie dostrzegalnie, jakby z trwogą, tuliły się do siebie i szeptały cicho… drżąco…
Jedne jałowce stały nieruchomo i hardo; pokryte pancerzem twardych, zielonych igieł, po których spływał deszcz, nie cierpiały tyle. Ale gęste, długie pędy malin dzikich, poskręcane chaotycznie, czepiały się kolcami drzew, darły się na kamienie, oplatały mrowiska, jakby uciekały we wszystkie strony z rozpaczą, bo deszcz przenikał ich delikatne pokrycia i po cienkich ciałach spływał wielkimi kroplami aż do korzeni, aż do wnętrzności…
Sosny drgały nerwowo, a świerki stały, jakby bez czucia, okryte potężnym wachlarzem gałęzi.
Szare spojrzenia świtu coraz niżej, coraz głębiej opadały i wypłakanym, zielonawym światłem przenikały wskroś lasów.
Las zadrgał pod tym dotknięciem, ale spał jeszcze.
Ciżba