Pers Mitolojisi. Arthur Berriedale Keith

ve benzeri bilgilerin kapsamlı bir külliyatı olup en eski bölümleri büyük kralların hükümdarlığının öncesindeki çok erken bir döneme uzanmaktadır. Öteki bölümler ise çok daha geç dönemlere aittir. Hatta birçok araştırmacı bu bölümlerin Hıristiyanlığın başlangıcından sonra yazıldığını düşünmektedir. MS 226 ile 641 yılları arasında hüküm sürmüş olan Sasaniler döneminde Avesta’nın pek çok tercümesi ve tefsiri yapılmıştır. Bu tercüme ve tefsirlerde, kullanılan dil (Hindistan’ın Vedik Sanskrit diline çok yakın olan) Avestçe değil, İran dilinin daha yakın bir diyalekti ve modern Farsçanın ise daha eski bir formu olan Pehlevicedir. İran tanrıları ve kahramanları hakkındaki birçok anlatı bilhassa Bûndahish ya da “Yaratılış Kitabı”nda yalnızca Pehlevice olarak korunmuştur. Ek olarak, MS 1025 civarında ölmüş büyük şair Firdevsî tarafından yazılan ve Şahnâme, yani “Şahların Kitabı” olarak bilinen modern Farsçanın büyük destanı da aksi halde unutulmuş olacak birçok anlatı ve efsaneyi kurtarmıştır. Bunlar Şahnâme’de daha tarihi bir kılığa büründürülmüş olsa da gerçekte insanlaştırılmış mitlerden fazlası değildir.

      Bu çalışmada yalnızca mitolojiyi ele alacağımız için antik Pers dinine dair bir izahta bulunmak uygun değildir. Bu yüzden, İran’ın büyük peygamberi Zerdüşt’ün (Avesta Zarathushtra) takipçileri olan büyük krallar ile rahipler için hiçbir tanrının bütün güzel şeyleri yaratan Ahura Mazda ile kıyaslanamayacağını hatırlamak yeterli olacaktır. Ameşa Spenta’lar yani “Ölümsüz Kutsallar” ve Yazata’lar yani “Muhteremler”, Ahura Mazda’nın altında yer alan ikincil ilahlardır. Amesha Spenta’ların iki görünümü vardır. Ahlak alanında dini yaşamla kazanılması hedeflenen temel becerileri temsil eder: “Dürüstlük” (Asha veya Arta), “İyi Bir Zihin” (Vohu Manah), “Arzu Edilen Krallık” (Khshathra Vairya), “Bilgece Davranış” ve “Adanmışlık” (Spenta Ârmaiti), “Mükemmel Mutluluk” (Haurvatât) ve “Ölümsüzlük” (Ameretât). Öte yandan, maddi tabiatlarıyla koruyucular olarak tüm dünyayı kontrol ederler: Asha ateşin ruhudur, Vohu Manah evcil hayvanların koruyucusudur, Khshathra Vairya madenlerin hamisidir, Spenta ârmaiti yeryüzünü kontrol eder, Haurvatât suyu ve Ameretât ise bitkileri yönetir.

      Amesha Spenta’lar Ahura Mazda’nın mahkemesini oluşturur ve Ahura Mazda dünyayı onlar aracılığıyla yöneterek insanlara kutsallık bahşeder. Ahura Mazda ile Amesha Spenta’lardan sonra Yazata’lar gelir. Bunlar çoğunlukla Zerdüştlük sisteminde yardımcı meleklere indirgenmiş olan kadim Aryan ilahlarıdır. Bu ilahlar arasında şunları sayabiliriz: Ateşin kişileştirmesi Âtar, bu ateş Mazdek inancında o denli büyük bir rol oynar ki Mazdekçiler çok hatalı olmasına karşın yaygın bir şekilde “Ateşperest” olarak bilinmektedir. Ateşin ruhunun yanında ise suyun ruhu Anâhita bulunur.

      Hiç şüphesiz ki Mithra en önemli Yazata’dır.

      Zerdüşt tarafından geri plana itilmiş olsa da yemin tanrısı, adaletin koruyucusu ve İranlıların düşmanlarına karşı savaşta zafer sağlayan ve Doğruluk ile Dürüstlük’ün (Asha) inananlarını savunan ilah olarak İran halkı arasında çok popüler bir külte sahip olmuştur. Bilindiği üzere Mithra kültü daha sonraki bir dönemde Roma İmparatorluğu’na yayılmıştır. Ayrıca ona Kanunun koruyuculuğu görevinde yardım eden uyduları olarak Rashnu (“Adalet”) ve Sraosh (“Disiplin”) vardır.

      Tanrıların altında Fravashiler denen cinler vardır. Bunlar esasen ataların manes’i yani ruhlarıdır fakat Zerdüştlük inancında ise tüm insanların ve ilahi varlıkların koruyucusu olan cinlerdir.

      Genellikle Mazdekçiliğin temel özelliğinin düalizm yani iki yaratıcı ve iki yaratım doktrini olduğu bilinir. Ahura Mazda (Hürmüz), Amesha Spenta ve Yazata’larıyla iyi yaratımı kontrol ederek karşılığı olan Angra Mainyu (Ahriman) ve kötücül ruhlardan oluşan ordusuyla durmadan savaşır. Kötülük Prensibi karanlığı, ıstırabı ve her türlü günahı yaratmıştır. İyi yaradılışa sahip tüm varlıklara zarar vermek için uğraşır durur, onları kandırarak ya da kötü bir varlıkla temasa geçirerek Ahura Mazda’ya inananları köleleştirmek için yanıp tutuşur, çoğu zaman Druj (“Aldatma”) adıyla bilinir. Onun altında daêva’lar (“ifritler”) sıralanır. Bunlardan altısı doğrudan Amesha Spenta’lara zıt olan bir grup oluşturur. İfritler arasında Aâshma (“Öfke, Şiddet”), Aka Manah (“Kötü Zihin”), Bûshyâsta (“Miskinlik”), Apaosha (“Kuraklık”) ve cesetleri alıp onları kirli hale getiren Nasu (“Ceset”) ile Yâtu’lar (“Büyücüler”) ve baştan çıkarma cinleri olan Pairikâ’lar (Modern Farsça perî “peri”) sayılabilir. İnsanların hareketlerine göre ya Ahura Mazda’nın ya da düşmanının tarafında yer aldığı iyi ile kötünün mücadelesi, dünyanın geçireceği büyük yenilenmeyle birlikte ilkinin zaferiyle sonlanacaktır. O zaman bir çile olarak erimiş madenden bir sel, tüm insanları arındırıp kötülüğün tamamen yok edilmesini sağlayacaktır.

      Tüm İran inanışlarına nüfuz etmiş olan düalizm, İran’ın mitolojisini de derinden etkilemiştir. Başka bir deyişle, kadim İran halkı dini düalizme evrilmiş olan tohumu İran’ın mitolojisinde bulmuştur.

      Hint-İskit Sikkelerinde İran Tanrıları

1. Mitra

      Başının etrafında Güneş kursuyla tasvir edilir, İran’ın ışık tanrısıdır. Hint-İskit Kralı Huviska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Tioroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. I. s. 287-88.

2. Apam Napat

      “Suların Çocuğu.” Bu ilah bir atla temsil edilir ve dolayısıyla, Avestik lakabı aurvat-aspa’yı (süratli küheylanları olan) akla getirir. Hint-İskit Kralı Kaniska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. III. s. 267, 340.

3. Mah

      Ay tanrısı, karakteristik olarak Ay kursuyla temsil edilir. Hint-İskit Kralı Huviska’ya ait bir paradan alınmıştır. Bkz. Stein, Xoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. IV. Bkz. Sf. 278.

4. Vata ya da Vayu

      Rüzgâr tanrısı, esintiye karışan saçları ve rüzgârda uçan harmanisiyle ileri koşmaktadır. Hint-İskit Kralı Kaniska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. V. s. 299, 302.

5. Khvarenanh

      Burada Farsçadaki ismi Farro’yla anılan Şan, kraliyet sembolünü uzatmaktadır. Hint-İskit Kralı Huviska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. VI. s. 285, 304-05, 311, 324, 332-33, 343.

6. Atar

      Burada ateş tanrısı omuzlarından yükselen alevlerle betimlenmiştir. Hint-İskit Kralı Kaniska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins No. VII. sf. ibb-b-j.

7. Vanainti (Uparatat)

      Bu tanrıça yani “Fetheden Üstünlük”, Yunan tanrıçası Nike (“Zafer”) örnek alınarak modellenmiştir. Bir elinde kraliyet asasını taşırken, öteki eliyle ise İran krallarınca takılmış olan tacı uzatmaktadır. Hint-İskit Kralı Huviska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. VlII.

8. Verethraghna

      Savaş tanrısının miğferine bir kuş tünemiştir. Hiç şüphesiz ki bu Vareghna’dır. Bu tanrı, kendisine uygun olarak mızrak ve kılıç taşır. Hint-İskit Kralı Kaniska dönemine ait bir sikkeden alınmıştır. Bkz. Stein, Zoroastrian Deities on Indo-Scythian Coins, No. IX. s. 271-73.

      Birinci Bölüm

      Tanrılar ile İfritlerin Savaşları

      Hint