Cho‘kindi jinslar katta bir guruh bo‘lib, litosferaning 5% ni tashkil qiladi, shunga qaramay bu jinslar yer yuzasining 75% maydonini qoplab yotadi. Cho‘kindi jinslar boshqa jinslardan quyidagi asosiy belgilari bilan keskin farq qiladi: ularning qalinligi bir necha santimetrdan bir necha yuz metr, ba’zan bir necha kilometrgacha yetadi. Ular turli sharoitlarda har xil omillar ta’sirida hosil bo‘lganligi uchun tarkibi va fizik-mexanik xossalari bilan bir-biridan tubdan farq qiladi. Cho‘kindi jinslar qatlam-qatlam bo‘lib, asosan gorizontal holatda yotadi. Ularning tarkibida o‘simlik va hayvonlarning toshqotgan qoldiqlarini uchratish mumkin.
Cho‘kindi tog‘ jinslari hosil bo‘lishiga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: mexanik yo‘l bilan hosil bo‘lgan jinslar; kimyoviy yo‘l bilan hosil bo‘lgan jinslar; organik yo‘l bilan hosil bo‘lgan jinslar.
1. Mexanik cho‘kindi tog‘ jinslari. Bu jinslar metamorfik, magmatik va cho‘kindi jinslarning fizik (mexanik) nurashi natijasida hosil bo‘ladi. Nuragan jinslarning o‘z joyida to‘planishi yoki suv, muzlik, shamol va boshqa omillar ta’sirida joydan-joylarga olib borib yotqizilishidan paydo bo‘ladi. Mexanik cho‘kindi jinslar tarkibidagi zarrachalarning o‘lchami va bu ularning tabiiy sementlanganligiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: a) dag‘al zarrali (shag‘al, sheben, dresva, shuningdek, konglomerat, brekchiya) yoki psefit jinslar; b) psammit (qum va qumtoshlardan tuzilgan) jinslar; d) argillit va alevrolit jinslar; e) pelit (changsimon va gilli) jinslar.
Chaqiq jinslar asosan yirik (dag‘al) donali va mayda donali jinslarga bo‘linadi. Yirik donali jinslarga: xarsangtosh (o‘lchami > 200mm), shag‘al (silliqlangan), sheben (qirrali) 200- 20 mm, graviy (silliqlangan), dresva (qirrali) 20 – 2 mm, mayda donaligiga qum kiradi 2-0,05 mm.
Changli va gilli jinslar. Bu jinslar asosan chang (0,05-0,002 mm) va gil (<0,002 mm) zarrachalaridan iborat bo‘ladi. Bunday jinslarga supes, suglinok, lyoss va glinalar kiradi.
Chaqiq va gilli tog‘ jinslari tarqalgan hududlarda erozion – denudatsion, erozion, erozion-akkumulyativ va akkumulyativ tipdagi relyeflar paydo bo‘lib, ular asosan past shaklli relyef turlarini, adirlar, baland-past va yassi tekisliklar, daryo vodiylari va boshqalarni hosil qiladi.
Sementlangan cho‘kindi jinslar. Tabiatda chaqiq va yumshoq jinslar faqat qatlamlanib, zichlashib tarqalmasdan, balki tabiiy sementlar (ohak, magniy, kremniy va gil) ta’sirida sementlanib, jinslar hosil qiladi. Masalan, konglomerat – (shag‘altosh) silliqlangan shag‘alning, brekchiya – (qirrali sheben), gravelit – (silliqlangan) graviyning, qumtoshlar – qumlarning, alevrolitlar – supesning, argillitlar – suglinokning sementlanishidan paydo bo‘ladi.
Sementlangan cho‘kindi jinslar tez nuraydi, chunki ularning mustahkamligi sementlanish darajasiga, tabiiy sement turiga bog‘liq. Bunday tog‘ jinsi relyeflari – past tog‘larni, tepaliklarni va tog‘oldi hududlarni egallaydi.
Кimyoviy cho‘kindi jinslar. Bunday tog‘ jinslari eritmalardagi kimyoviy moddalarning cho‘kishidan hosil bo‘lib, dengiz va okean suvlarida, qurib borayotgan suv havzalarida, sho‘r suvli buloqlarda uchraydi. Кimyoviy tog‘ jinslariga toshtuz, gips, angidrid, ohaktosh va boshqalar kiradi. Bular suvda tez eriydi, nurashga chidamsiz bo‘lib, mustahkamligi pastdir.
Organik tog‘ jinslari. Dengiz, okean va ko‘llar tubida hayvon, o‘simlik hamda halok bo‘lgan organizmlar qoldiqlarining to‘planishidan organogen jinslar hosil bo‘ladi. Organogen jinslar serg‘ovak bo‘lib, suvda eriydi, tashqi kuch ta’sirida siqiladi. Bu guruhdagi jinslarga karbonatli jinslardan – ohaktosh, dolomit; kremniyli – diotomit, trepel, opoka va kaustobiolitlar – toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir, antrosit, yonuvchi slaneslar, torf, neft, asfalt va boshqalar kiradi.
Sementlangan mexanik, kimyoviy va organik cho‘kindi jinslar tarqalgan hududlarda tektonik-strukturali, strukturaviy-denudatsion tipdagi relyeflar rivojlanib, tog‘oldi adirlarni, pasttekisliklarni, o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning xilma-xil shakl va elementlarini hosil qiladi.
2.5. Metamorfik tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, turlari va relyef hosil bo‘lishdagi o‘rni
Metamorfik tog‘ jinslari birlamchi cho‘kindi va magmatik jinslarning yuqori temperatura, katta bosim hamda magmaning jinslarga ta’siri natijasida qayta kristallanishidan paydo bo‘ladi. Metamorfik tog‘ jinslari ikkilamchi bo‘lib, birlamchi jinslarning metamorfizm natijasida mineralogik va kimyoviy tarkibi, tuzilishi o‘zgarib, butunlay boshqa jinsga aylanishi va zichligi oshishi bilan ifodalanadi.
Yer qa’rining markazi tomon temperatura va bosim oshib boradi. Har 1km chuqurlikda bosim 270 atmosferaga, 33 m chuqurlikda temperatura 1°C ga ortadi. Qayd etilgan omillarning tog‘ jinslariga ta’sir etish darajasiga ko‘ra metamorfizm uch xilga bo‘linadi: 1) kontakt metamorfizm; 2) dinamometamorfizm; 3) regional metamorfizm.
Кontakt metomorfizm magmaning yer qa’riga (qatlamlar ichiga) yoriqlar orqali kirib kelishi bilan bog‘liq bo‘lib, magma jinslarni kesib o‘tgan joyida, yuqori temperatura va bosim, undan ajralib chiqadigan har xil gazlar, suv bug‘lari ta’sirida o‘zgarib, yangi jinslar hosil qiladi. Masalan, ohaktosh – marmarga, kvarsli qum – kvarsitga aylanadi.
Dinamometamorfizm. Yer qa’ridagi tektonik harakatlar natijasida ro‘y beradi. Bunday harakatlar natijasida katta bosim sodir bo‘ladi va uning ta’sirida tog‘ jinsi qatlamlari bukiladi, burmalanadi, darz ketadi va zichlashadi. Dinamometamorfizmda jinslar qayta kristallanmaydi va kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi, faqat strukturasi va teksturasi o‘zgaradi. Bu jarayon natijasida asosan gilli slanes tipidagi jinslar hosil bo‘ladi.
Regional metamorfizm katta-katta maydonlarda ro‘y beradi va xilma-xil tog‘ jinslarini qamrab oladi. Bunda hamma metamorfizm omillari, ya’ni yuqori temperatura, bosim hamda gazsimon va suyuq moddalar ishtirok etadi. Natijada tog‘ jinslarining tarkibi va tuzilishi o‘zgarib, butunlay boshqa jinslarga aylanadi. Masalan, slaneslar, marmartoshlar, amfibolitlar, gneyslar va boshqa jinslar vujudga keladi.
Metamorfizm jarayoniga uchragan jinslarning mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va teksturasi butunlay o‘zgarib, ular to‘la kristallangan jinslarga aylanadi. Mineral tarkibiga ko‘ra ular magmatik jinslarga o‘xshaydi. Кristall strukturali, xilma-xil teksturali (slanessimon, yo‘lyo‘l, tolali, yaxlit-massiv) bo‘ladi.
Metamorfik jinslar nurashga chidamli, mustahkam jinslar hisoblanib, asosan tog‘li va tog‘oldi hududlarini ishg‘ol etadi. Yer yuzasida musbat shaklli tektonik – strukturalar, struktura va strukturaviy-denudatsion tipdagi relyef turlari va shakllarini hosil qiladi.
III bob. GEOLOGIК YILNOMA
3.1. Tog‘ jinslarining nisbiy va absolyut yoshi
Yerning va uning organik dunyosining rivojlanish bosqichlarini geologik vaqtga nisbatan bo‘linishi geologik yilnoma (geoxronologiya) da ifodalanadi. Geologik xronologiya geologik voqealarning vaqt davomida ketma-ket rivojlanishini, birinchi navbatda Yer po‘stidagi tog‘ jinslarining hosil bo‘lish ketma-ketligini, tektonik jarayonlarni, trangressiya va regressiyani hamda ularning sodir bo‘lish vaqtini aniqlaydi.
Yer qatlamlari, tog‘ jinslari, ayniqsa, foydali qazilma konlarining hosil bo‘lgan vaqtini aniqlash ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tog‘ jinslarining nisbiy va absolyut (mutlaq) yoshlari ajratiladi.
Nisbiy geologik yosh y er rivojlanish