(Ibn Arabshohning Amir Temur haqidagi «Taqdir ajoyibotlari» nomli ushbu yirik va murakkab asarini iste’dodli olim Ubaydulla Uvatov muvaffaqiyatli tarjima qilgan).
Amir Temur tarixda katta bir davr yaratgan shaxs. Bu davrda xalq hayoti va o‘lka taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barcha iqtisodiy, si yosiy, madaniy, ilmiy-texnik va harbiy masalalarning qaror topishi, rivoji, bu sohalarga doir yangiliklar, kashfiyotlar uning nomi bilan bog‘langan. O‘rta Osiyoda madrasa ta’limi X asrlarda paydo bo‘lgan, ammo uning haqiqiy mukammal rivoji Amir Temur davriga to‘g‘ri keladi, ba’zi manbalarda uni Sharqda oliy ta’limning asoschisi, deb ataydilar. Amir Temurning harbiy nazariya va amaliyot sohasidagi kashfiyotlarining o‘zi bir dorulfunundir. Moskvadagi oliy harbiy ilmgohda, bilishimcha, shu haqda maxsus kurs o‘qitiladi. Uning harbiy tajribasi boshqa xorijiy oliy harbiy ilmgohlarda ham o‘qitilishi shubhasizdir.
Amir Temur davri Movarounnahr, ya’ni O‘rta Osiyo, Turkiston o‘lkasi iqtisodiy hayotida misli ko‘rilmagan mo‘jizadir. Ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning dalolat berishicha, XV asr boshlarida Temur poytaxti Samarqandda shu qadar mo‘l-ko‘lchilik ediki, hatto dumbasi yarim pud (3–10 kilo) keladigan qo‘ylarning bir jufti bir dukat (taxminan uch so‘mlik tillo pul) turar edi.
Men Klavixoning «Amir Temur saroyiga sayohat» kitobini bundan 110 yil muqaddam chop etilgan nusxasidan o‘zbek tiliga tarjima qilish natijasida ulug‘ bobomiz siymosini yana bir bor kashf etdim. Yevropalik diplomat dengiz-u daryolar, quruqliklar, tog‘-u toshlar osha o‘n besh oy yo‘l yurib (1403–1404-yillar), buyuk Temur saroyiga keladi, uning nuroniy siymosi oldida buyuk bir ixlos bilan ta’zim qiladi. Bu – ispan mamlakati podshosining ta’zimi, ovrupoliklarning Amir Temur siyosiy qudrati oldidagi ta’zimi edi. Biz esa o‘z yurtimizdagi bu tarixiy-ma’naviy xazinadan endigina bahramand bo‘la boshladik.
Iste’dodli olim-jurnalist Hakim Sattoriyning Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishi tashkil etish haqidagi taklifi g‘oyat oqilona o‘ylangan ishdir. Biroq bu harakat shu vaqtgacha ko‘nikib kelganimiz yuzaki tashviqot udumi ta’sirida quruq namoyishkorlik bilan yengil-yelpi o‘tkazilmasligi kerak. Buning uchun Amir Temur haqidagi, ayniqsa, Movarounnahr tarixiga oid muhim ilmiy-adabiy, badiiy asarlar ixlos bilan o‘rganib chiqilishi va bu yurishning puxta o‘ylangan reja-kartasi tuzilishi lozim. Samarqanddagi Amir Temur shaxsi va faoliyatiga oid yodgorliklar, Samarqand atrofida o‘sha davrda yaratilgan bir qancha podshohlik bog‘larining o‘rni (manbalarda bunday bog‘larning 13 tasi zikr etilgan), ayniqsa, Amir Temur yetti yillik harbiy yurishdan Samarqandga qaytib, ikki oy davomida g‘alaba to‘yi o‘tkazgan Konigil yalangligi, Shahrisabzdagi Oqsaroy va uning keyingi davrda xarobaga aylanish sabablari, Yakkabog‘ tumanidagi Temur tug‘ilgan qishloq va mashhur Temur g‘ori, Cho‘yanli darasi va boshqa me’moriy obidalar, geografik maskanlar puxta o‘rganiladigan tarixiy joylardir.
Klavixo o‘sha mashhur to‘y kunlarida Konigil yalangligida 20 ming chodir tikilgan edi, deb qayd etadi. Mana shu katta maydonda hozirgacha qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lganligini aniqlash, chodirlarning joylashish tartibi haqida tasavvurga ega bo‘lish katta ahamiyatga egadir. Klavixo to‘yda ishtirok etgan ayollarning rasm-rusumlari va kiyinishlarigacha tasvirlaydi. Saroymulkxonim (Bibixonim)ga tegishli saroy chodirlaridan birida balandligi odam bo‘yicha keladigan, tanasi odam oyog‘i yo‘g‘onligicha bo‘lgan oltin daraxtni ko‘rganligini yozadi: «Daraxtning mevalari sarg‘ish, qizil, zangori yoqutlar, zumradlar, feruzalar va boshqa dumaloq shakldagi yirik-yirik tiniq sara marvaridlardan iborat edi. Bundan tashqari daraxtga sir bilan sayqal berilgan qushchalar qo‘nib turardi. Ba’zi qushchalarning qanoti tushirilgan, ba’zilari tushib ketadiganday bo‘lib, yaproqlarga zo‘rg‘a ilinib turibdi, ayrimlari daraxt mevalarini yeyayotganday yoqut, feruza, marvarid va boshqa toshlarni tumshuqlarida tutib turardi».
Men yuqoridagi satrlarni o‘zbekchalashtirayotganimda ushbu bebaho san’at asari mo‘jiza yuz berib biror joyda, aytaylik, dunyoning biror muzeyida mavjudligi aniqlansa, naqadar ulug‘ ish bo‘lur edi, deb o‘yladim. Majoziy aytganda, Amir Temur siymosi ham biz uchun ana shu oltin daraxtday nodir mo‘jizaviy hodisa. Endilikda oltin daraxtni xuddi o‘sha davrdagi bebaho san’at asari shaklida topish amrimahol, albatta. Biroq uning qoldiqlarini, u haqdagi ma’lumotlarni tiklash katta ahamiyatga egadir.
Yoshlar tashabbusi – xayrli ish. Bu – masalaning bir tomoni. Amir Temur va Temuriylar, ularning avlodlari hayoti, faoliyati va davrga doir, umuman, o‘tmish boy tariximiz va ajdodlarimizga tegishli osori-atiqa buyumlar, ashyolar, shu haqdagi hikoya va rivoyatlar, bularni bilgan kishilar haqidagi xabar va ma’lumotlarni ko‘z qorachig‘iday avaylab to‘plash haqida butun xalqqa, O‘rta Osiyo xalqlariga murojaat qilish kerak. Samarqand, Buxoro, Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlarimizda Amir Temur va uning keyingi avlodlari haqidagi ma’lumotlarni biladigan keksa ulamolar topiladi. Shahrisabzlik Fayzullo bobo Ismoilov ana shunday kishilardan. Zukko otaxonning mo‘jazgina shaxsiy kutubxonasida o‘tmish asrlarda nashr etilgan nodir qo‘lyozmalar mavjud. Xalq orasida aniqlangan har xil ma’lumotlarni ushbu ro‘znoma tahririyatiga hamda boshqa biror mutasaddi muassasaga, masalan, O‘zbekiston tarixi muzeyiga yuborish kerak.
Xorijdagi ko‘plab mamlakatlarda Amir Temur xotirasi dunyoning buyuk siymolari qatorida abadiylashtirilgan. Aytishlaricha, Parijdagi Amir Temur haykali poyiga «Yevropadan. Xaloskoriga» degan so‘zlar yozilgan. Taniqli o‘zbek raqqosasi Qizlarxon Do‘stmuhamedova 1989-yilda Vashingtonda Amir Temurga bag‘ishlangan maxsus ko‘rgazmada ishtirok etgan («Yosh kuch», 1990-yil, 10-son).
Toshkent, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarda Amir Temur muzeylari tashkil etish vaqti yetdi. Poytaxtimizda chex jurnalisti Yulius Fuchik yoki o‘tgan asrda yashagan rus artisti haqida maxsus muzeylar amal qilayotgan bir sharoitda respublikaimizda Amir Temur muzeyining yo‘qligi milliy shakkoklik emasmi?!
Tashabbuskor yoshlar izlanishlari natijasini jamlab, o‘z takliflarini puxta asoslab, hukumatga tavsiya etishlari lozim. Eng muhimi, joylarga Amir Temur nomini berish, yodgorlik lavhalari o‘rnatish, masalan, Toshkentdagi harbiy oliygohni uning nomi bilan atash, shuningdek, madaniyatimiz tarixiga munosib hissa qo‘shgan arboblar, jumladan, Rui Gonsales de Klavixo, Amir Temurni Chingizxon bilan taqqoslab, yuksak baholagan buyuk mojar olimi Herman Vamberi nomlarini Samarqand, Shahrisabz, Buxoro yoki Xiva shaharlaridan birida abadiylashtirish insofli ish bo‘lar edi.
Vatanparvar yoshlarning bu xayrli tashabbusini qo‘llab-quvvatlayman. Siz qo‘lga kiritgan, aniqlagan material va ma’lumotlar o‘zlaringiz uchungina qiziqarli bo‘lib qolmay, respublika yoshlarining ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qilib, fanga yangilik baxsh etishi mumkin.
Tahririyatimizga ko‘plab xatlar keldi, odamlar tashrif buyurishdi. Izhor qilingan istaklardan Sohibqiron Amir Temurning yoshligi kechgan yo‘llar bo‘ylab keng maqsadli ekspeditsiya tashkil qilinishi to‘la ma’qullanadi, takliflar bayon qilinadi. Ular bilan tanishganda, muz parchasi ostidagi yashil maysa esga tushadi. Ertaning umidi bo‘lgan bu tiriklik unsurida yashashga intilish shunchalik kuchliki, u o‘lmagan, taslim bo‘lmagan ruh timsoliga o‘xshaydi.
Quyida xatlarda bayon qilingan fikrlar bilan tanishasiz.
«Talabalik yillarim Buxoroda bir olim bilan (ism-sharifi esimda yo‘q) tanishib qoldim. U mening yurtimni bilib olgach, o‘zida yo‘q xursand bo‘lib «Sen Amir Temurning vatandoshi ekansan, endi seni Temur deb chaqiraman», dedi-da, so‘radi, «O‘zi, Temurni bilasanmi, kim bo‘lgan?» Hech narsani o‘ylamasdan o‘rgatganlaridek javob berdim. «Zolim…» Shunda olim qattiq iztirob chekkan, yig‘lagudek alfozda menga qahramonona tarixni hikoya qilib bergan edi.
…Yillar o‘tdi, 21 yildan buyon o‘quvchilarga matemaikadan saboq beraman. Imkoni bo‘ldi deguncha, o‘tmish