– Sultonbek so‘zlab charchaganday, yostiqqa og‘ir yonboshlab qip-qizil bo‘ynidai va charx tovoqday yuzidan terini arta boshladi.
– Xadradagi maktab bolalarimizga kifoya qiladi-ku, yana qanday maktab lozim? – dedi bir savdogar.
Abdishukurning tili qichib, yangicha to‘y haqida, ulamo, shariat va maktab to‘g‘risida mufassal izoh bermoqqa chog‘langan edi, lekin so‘zni Hakimboyvachcha ilib ketdi. U yangi maktabga qarshi bo‘lmadi. Lekin, yangi maktabda «Qur’on karim» va boshqa diniy darslarning ko‘proq o‘qitilishi kerakligini ta’kidladi. To‘y to‘g‘risida shunday dedi: «Shariatda isrofgarchilik buyurilmagan, deb eshitamiz. Ammo, to‘y to‘g‘risida ulamolarimiz yo‘l ko‘rsatmaguncha, yoshlarning gapiga e’tibor qilib bo‘lmaydi. Zeroki, xalqning otasi, shariatning homiysi yolg‘iz ulamolarimizdir. Yoshlar «yangi fikr», «eski fikr» degan gaplarni yig‘ishtirib, ulamolarimiz bilan qo‘lma-qo‘l ishlashlari, ulamolar oldida adab saqlashlari kerak. Ulamodan tashqari shariat ishlariga aralashish – shariatga raxna solish, uni buzish bilan baravar. Buning oqibati, albatta, yomon. Ulamolarga aslo til tegizmangizlar, Abdushukur!»
Hali va’z etishga oshiqqan Abdishukur, endi sukut qilishni lozim bildi, faqat, Hakimboyvachchaga iljayib qarab, uning so‘zini bosh qimirlatish bilan tasdiq qildi Bir zum cho‘zilgan sukutni Salimboyvachcha buzdi.
– Ulamolarimizda ham ayb ko‘p, – akasiga qarab dedi u, – bid’at ishlarni yo‘qotish o‘rniga, ularni himoya qiladilar. To‘y-hashamlarda bo‘ladigan isrofgarchilikni ular man qilmaydilar. O‘zlari to‘yma-to‘y yurishni, yarqiroq choponlar kiyishni yaxshi ko‘radilar. «Boylar to‘ylarga sarf qiladigan pulni savdoga ishlatsin, teatr ishlariga bersin» deydi yoshlarimiz. Bu to‘g‘ri narsa. Ulamolarimiz gazeta o‘qigan odamlarni ham «kofir» deb hisoblaydilarku, bu jaholatdan boshqa narsa emas.
Mehmonlar uning gapiga yaxshi e’tibor qilmagan bo‘lsalar ham, Mirzakarimboy o‘z o‘g‘liga o‘qrayib, boshini quyi solganini hamma sezdi.
– Ukamiz Salim, – dedi Hakimboyvachcha, – og‘ziga nima kelsa, shuni valdirayveradi. O‘rtoqlari haligi tirranchalardan…
Salim indamadi, soatining oltin zanjirlarini o‘ynab, avvalgiday o‘tiraverdi.
– Shu teatr degani nima? Ot o‘yinimi?
–Abdishukurdan so‘radi choyfurush Sadriddinboyvachcha.
– Tamom boshqa narsa u, Sadriddin aka! Bir karra ko‘rsangiz, u har kim uchun bir maktab ekanini anglaysiz, – dedi Abdishukur.
– Men ko‘rdim teatrni, – hovliqib, pixillab so‘zga kirishdi paxtachi Jamolboy, – Abdishukur qiziqtirgan edi, borsam boray dedim… Siz uni maktab deysiz. Abdishukur, qanday qilib maktab bo‘ladi u? Domla qani, shogird qani? Men borganimda bir ilmsiz bolaning bezori bo‘lib ketganini ko‘rsatishdi, xolos.
– Maktab emas, ibrat deng, – kimdir izoh berdi.
– Menga qolsa hech nima emas, – davom etdi Jamolboy, – o‘sha kuni Abdishukur ham o‘ynadi. Qizig‘i shuki, men uni sira tanimay qoldim. Bu kishi ola bayroq to‘n kiygan, uzun soqolli, bilmadim, imommi, eshonmi bo‘lib chiqdi… Ovozidan ham tanimadim. Abdishukur, ovozni bunchalik boshqacha qilishni kimdan o‘rgandingiz? Hunaringga balli-e… Lekin, to‘g‘risini aytsam, ot o‘yini ancha qiyin. Bularnikini ko‘rib bo‘lguncha, yuragim tars yorilib ketayozdi. Nuqul gap. Tag‘in belatga besh so‘lkavoy to‘labman. Belat bahosi emas, yordamingiz, deb qo‘yishdi! Bir marta ko‘rdim, bas, endi yelkamning chuquri ko‘rsin.
– Jamolboy hammaga bir-bir qarab, «qih-qih»lab kulib qo‘ydi.
– Ilgari hayit kunlari Ko‘mirsaroyda qo‘g‘irchoqbozlik, «Chodir xayol!» bo‘lar edi. Endi nomini boshqa qilishibdi-da mazmuni.
– O‘lmagan qul har nimani ko‘raverar ekan, – dedi Mirzakarimboy peshonasini qashib.
– Bizning teatr hali yangi-da. Usta o‘ynovchilar yo‘q, – izoh bera boshladi Abdishukur, – madaniyatli mamlakatlarda teatrlar baland darajada bo‘larmish. Ko‘p ma’nidor narsalar ko‘rsatilarmish. Xalqning rag‘bati ham katta bo‘ladi, deb eshitaman. Yaqinda bir o‘ris advokat bilan so‘zlashdim. Maskov, Peterburg teatrlarini gapirgan edi, og‘zim ochilib qoldi.
– Maskovga, Peterburgga ko‘p qatnadim, oylab u shaharlarda qoldim. Bir marta ham ko‘rmabman-da, – dedi bir mehmon.
– U yerlar boshqa. Peterburg oqpodshohning poytaxti. U yerda har qanday ajoyib ishlar bo‘lsa yarashadi, – chedi Hakimboyvachcha.
– Oqpodshoh ham borarmikinlar teatrga? – kimdir so‘radi Abdishukurdan.
– Albatta, albatta boradilar.
– A, ha!..– bu sado bilan uch-to‘rt kishi birdan o‘z hayratini bildirdi.
Abdishukur tushida ham ko‘rmagan poytaxt teatrlarini maqtamoqchi bo‘lib, endi so‘z boshlagan edi, Yormat dasturxon keltirib, norin tayyor bo‘lganini bildirdi. Mehmonlar o‘rinlaridan turib, uvushgan oyoqlarini uqalab, kerishib, kim qo‘l yuvishga, kim «tahorat ushatishga» tarqaldi.
IV
Yo‘lchi otxonaning bir tomoniga uyilib, sasib-bijib yotgan go‘ngni katta yerga eltish uchun aravaga tashimoqqa kirishgan edi. Uch hafta qadar bu yerda yashab, boy tog‘aning hamma yumushlarini yaxshi bajargani va mehnatga layoqatini, uquvini yaqqol ko‘rsatgani uchun boy unga katta yerga chiqib paxtada ishlashga buyruq bergan edi. Birinchi qopni darvozaga olib chiqib aravaga to‘qish oldida, Yormat uzoqdan qichqirib, uni to‘xtatdi:
– Bu kun jo‘namaydigan bo‘ldik.
– Nega?
– Tog‘angizning xotinlari kelinlari bilan birga bir qudanikiga tug‘uriqqa borar ekanlar. Arava kerak.
– Xo‘jayin koyimasmikin?
– Ertaga jo‘naymiz-ku. Javobini xotin xo‘jayin beradilar. Boyoqish xotinlar ham bir yayrab kelsin-da.
Yo‘lchi qopni devorga tirab qo‘yib, darvozaning yonidagi kichkina supachaga o‘tirdi. Yormat chelak bilan aravaga juda ko‘p suv sepdi. So‘ng, yaxshilab supurdi. Otga chig‘anoqli asboblarni taqib, yolini qizil lattalar bilan, o‘rib, otning atrofida aylanib, unga juda zeb berdi. Otni qo‘shgandan keyin aravaga qalin namat soldi, ustidan ko‘rpacha yoydi. Uning har bir harakati, xotinlar uchun mumkin qadar qulay, o‘ng‘ay joy hozirlashga tirishgannni ko‘rsatar edi. Xo‘jayinlarning xotinlarini, bola-chaqalarini aravaga solib, dabdaba bilan mehmondorchilikka, olib yurishni u juda yaxshi ko‘rsa kerak, shuning uchun hozir mag‘rur va shod edi. Lekin u shodligini bildirmas, hatto qovog‘i soliqroq ko‘rinadi. Yo‘lchi bu kishining qiliqlarini bir daraja sinagani uchun, uning «bola tabiati»ga ichidan kulib o‘tiraverdi. Arava tayyor bo‘lgach, Yormat bir muhim narsani unutganday, bir yoqqa yugura ketdi. Allaqaydan kichkina narvoncha keltirib, aravaning orqasiga tiradi. Ko‘lini beliga qo‘yib, o‘zi ham shu yerda qaqqaydi.
Xotinlar ancha kechikib chiqishdi. Avval banoras paranji yopingan qaynana – Mirzakarimboyiimg xotini, harsillab-gursillab, narvonchaning har pog‘onasiga qadam qo‘yganda «bismillo»ni takrorlab, aravaga o‘tirdi. Uning ketidan, biri ko‘k duxoba, ikkinchisi zangori duxoba paranji yopingan qo‘sh kelin – Hakim va Salimboyvachchalarning xotinlari chiqishdi. Xotinlarning bema’ni qiy-chuvi, arzanda bolalarning xarxashasi hamma yoqni tutdi. Yo‘lchi bolalarni bir-bir ko‘tarib, xotinlar orasiga joylashtirdi. Yormat ichkaridan bir necha savat moykulcha ham dasturxondan isi, bug‘i burqib turgan bir tog‘ara palov va hokazo olib chiqdi. Arava liq to‘ldi. Yormat aravaning har qismiga razm solib, keyin chaqqonlik bilan otga mindi. U yangi, «havaskor» o‘spirin aravakash kabi, gerdayib, yelkasini qiyshiq qilib o‘tirdi. Keyin «chu» deb otga qamchi urarkan, Yo‘lchiga qichqirdi.
– Hov,