Fütüvvet kelimesinin esas anlamı “gençlik, erginlik çağı, delikanlılık” olup aynı zamanda “gençliğin en parlak zamanı, delikanlıca tavır” anlamlarında kullanılmaktadır. Türkler feta vasıflarına sahip kişileri ifade etmek için önceleri “akı” terimini kullanmış, daha sonraları Farsçadaki “civanmerd” terimini “cömerd”e çevirip kullanmışlardır.3
Terim olarak fütüvvet ise, “Dünya ve ahirette halkı nefsine tercih etmek”, “Cömertçe vermek, başkasını rahatsız etmemek, şikâyet ve sızlanmayı terk etmek, haramdan uzaklaşmak ve ahlaki değerlere sahip olmak” şeklinde tanımlanmıştır.4
Fütüvvet kelimesi, esas itibariyle tasavvufa dayanan, fakat aynı zamanda iktisadi teşekkülleri de kavraması ve sanat erbabını teşkilatlandırması bakımından ekonomik bir hüviyet de taşıyan, ehl-i fütüvvet tarafından daha geniş anlamlara gelen bir terim olmuştur. Fütüvvet ehline göre mürüvvet, fütüvvetin esasıdır, fütüvvet ise mürüvvetin sonudur. Bu bakımdan her mürüvvet ehli, fütüvvet sahibi değildir, fakat her fütüvvet ehli, mürüvvette en ileri dereceye varmıştır.5
Ebu Abdurrahman es-Sülemî, fütüvvet konusunda yazılan ilk eser olarak bilinen Kitabü’l-Fütüvve adlı eserinde fütüvveti Allah’ın emirlerine uyma, güzel ibadet, her kötülüğü bırakma, açık ve gizli ahlakın en güzeline sarılma olarak tarif etmiştir. Sülemî’nin, kitabında yer verdiği fütüvvet esaslarından bazıları ise doğruluk, vefa, cömertlik, güzel huy, göz tokluğu, dostlarla şakalaşma, arkadaşlarla iyi geçinme, kötü söz dinlemekten kaçınma, iyilik yapmayı arzulama, güzel konuşma, ahde vefa, Allah’ın emaneti olan aile efradına ve hizmetçilere iyi muamele, çocukları terbiye etme, büyüklere karşı edepli davranma, kin, aldatma ve buğzdan uzaklaşma, Allah için dost ve Allah için düşman olma, malını ve varlığını dostlara açma, misafirlere hizmet etme, kötülüğü iyilikle karşılama, tevazua sarılma ve kibirden kaçınma olarak karşımıza çıkmaktadır.6
Ahilik teşkilatları, sistemin temeline insanı koymuş ve insanın dünya ve ahiretteki mutluluğu için çalışmalar yapmıştır. Pek çok yazar da ahilik teşkilatının amaçlarına değinmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:
Ahi birlikleri, köklü kültür değişmelerinin yaşandığı bir dönemde birbirlerine karşı çatışmacı tavır alan grupları uzlaştırmak, zayıflayan aşiret bağlarının yerine yerleşik hayat tarzına uygun koruyucu değerler meydana getirmek, Bizanslılara karşı Müslüman-Türk esnaf-sanatkârlarının menfaatlerini korumak ve toplumda huzurun sağlanmasına yardımcı olmak amacıyla kurulmuş bir teşkilattır.7
Ahilikte öne çıkan bir diğer amaç ise üretici ve tüketici ilişkilerini karşılıklı haklılık temelinde düzenlemek olmuştur. O dönemdeki toplumsal ve iktisadi krizlerin ortaya çıkardığı bu zanaatkârlar grubu, toplumun bu iki kesiminin birbirleriyle olan etkileşimlerini düzenleyip sosyal barışa hizmet etmiştir. Organizasyonun örgütsel işleyiş prensiplerinin çağın gereklerine ve o dönem ticaret kurallarına ve teknolojiye uygunluğu kamu yönetimine de yansımıştır. Örneğin yerel yönetim yasaları, hizmetleri ve hizmetlerin denetimini düzenleyen yönetmelikler bu yönde yazılmıştır.8
2. AHLAKİ AÇIDAN AHİLİK TEŞKİLATI
Müslüman elinden ve dilinden başkalarının emin olduğu kişidir.
Çalışmayı, ibadeti ve dürüstlüğü bütün olarak ele almış, ahlaka büyük ehemmiyet vermiş ahilik teşkilatında eşitlik, kardeşlik, sevgi ve adalet gibi özellikler vardır. Halkın sadece mesleki anlamda gelişimine katkı sağlamayıp halkı ahlaki yönden de eğitip geliştiren bir teşkilatlanmadır ahilik. Ahiliğin temel esaslarında bir ferdin diğerinin üzerinde egemenlik kurmasına, insanlar arasında ayrımcılığın oluşmasına karşı çıkılmış, temel insan haklarında eşitliğin savunulması merkeze alınmıştır. Türk toplumunun sosyal ve ekonomik yapısının oluşturulmasında ahilik, zaviyelerinde şu düsturda dersler vermiştir: Eline, beline, diline sahip olacaksın, kapını ve sofranı açık tutacaksın, dindar olacaksın, yalan söylemeyeceksin, içki ve zinadan uzak duracaksın, büyüklere hürmet, küçüklere sevgi ve muhabbet besleyeceksin. Bu ahlak anlayışı “ahlak mektebi” olarak zaviyelerde öğretilmiş, neşredilmiş ve nihayetinde bir toplum şekillendirilmeye çalışılmıştır. Ahilikte materyalist anlayış reddedilip paranın amaç değil araç olduğu belirlenmiş ve her bir ferdin bir işi, bir zanaatı olması gerektiği ilke olarak kabul edilmiştir. Ahilik toplumda para piyasasına yön verdiği için halkın rağbet ettiği bir kurum olmuştur. Bunun farkında olan ahilik teşkilatı, teşkilata girişte ahilik şartları olarak ahlaklı, yardımsever, cömert olmak gibi şartları sunmuştur. Hataya düşmeye ve günah işlemeye meyilli olan genç nesil her türlü kötü akımların tesirinden ve başıboş kalmaktan kurtulmuş ve bu teşkilat sayesinde toplum tarafından itibar gören, işi gücü olan bir fert haline gelmiştir.
Ahilik, esnaf ve tüccarlar arasında dayanışma, birlik ve beraberlik esasına yönelik olarak kurulmuş bir teşkilattır. Bir başka ifadeyle ahilik, bir mesleğe bağlı ve bir arada yaşayan insanlar arasında sosyal, ekonomik ve kültürel düzeni sağlamak amacıyla kurulan bir teşkilattır.9
Ahilik ahlaki, kültürel ve ticari hayata ilişkin kurallarıyla toplumu ayakta tutan ve Anadolu’nun her yanına yayılan bir organizasyonun adıdır.10
Ahilik, İslam ahlakı ile Türk örf ve âdetlerini birleştiren bir düşünce sisteminin ürünüdür.11
Ahilik denince ahlak kavramı üzerinde durmak gerekir. Birkaç küçük başlık altında araştırmacıların yorumlarına yer verelim.
ÇALIŞMA AHLAKI
Toplumdaki bireylerin işe ve çalışmaya karşı tutum ve davranışların tamamıdır. Çalışma ahlakı toplumdan topluma farklılıklar göstereceği gibi aynı toplumun farklı kesimlerinde de değişkenlik gösterebilir. Bazı toplumlar çalışkanlığa ve işe yararlığa oldukça fazla önem verirken bazı toplumlar genel olarak işten kaçan, tembellik gösteren çalışma ahlakına sahiptirler. Ailesel olarak genetik yatkınlıkla genel olarak aynı tip çalışma ahlakına sahip bireyler yetiştirilse de, eğitim sayesinde çalışma ahlakı iyileştirilip düzeltilebilir.12
MESLEK AHLAKI
Meslek ahlakı, meslek mensuplarının izlemesi gereken ahlaki ilkelerdir. Bir mesleği icra ederken uyulacak kurallar bütünüdür. Muhasebecilik iş ahlakı, avukatlık iş ahlakı gibi. Çalışma ahlakı ülkeden ülkeye, toplumdan topluma değişiklik gösterebildiği halde meslek ahlakı evrensel bir yapıdadır. Genel olarak bir mesleğin ahlaki prensipleri tüm dünyada aynıdır.13
İŞLETMECILIK AHLAKI
İşletmecilik ahlakı, işletme olarak kurumun sahip olduğu ahlaki prensiplerdir. İktisadi alanda faaliyette bulunan tüm işletmelerin kendine özgü belli ahlaki ilkeleri ve kuralları vardır. İşletmeler tüm iş paydaşlarına (çalışanlarına, müşterilerine, çevreye, tedarikçilerine ve toplumun tümüne) karşı bu ahlaki