Ahıska Sürgününün Eğitimsel Sonuçları
ÖNSÖZ
İnsanlığın bilinen tarihinden beri eğitimin değişmeyen bir amacı vardır: Çocuklara hayatta kalma becerisini kazandırmak. Ailelerin, toplumların ve devletlerin eğitimdeki öncelikli amacı budur. Zamanla başka amaçlar da ortaya çıkmıştır ama bu amaç her durumda önemini ve önceliğini sürdürmüştür. İnsan haklarının ihlal edildiği koşullarda da eğitim sürer: yoksullukta, savaşta ve sürgünde… Ortam ve koşullar hayatta kalma mücadelesine odaklansa da eğitim devam eder.
Bu küçük kitap eğitimle ilgili bir araştırmaya dayanıyor. Bu araştırma, İngilizce olarak yayınlanarak bilim raflarına konulmuştu. Sadece İngilizce bilen ve bu konuyla ilgilenenler okuyabileceklerdi. Araştırmanın, Türkçe okuyabilen okurlara da ulaşması gerektiği hususundaki öneriler haklı bulunarak, Türkçe bir kitapçık halinde yayınlanmasına karar verildi. Araştırma, 1944’te vatanlarından sürgün edilen Ahıska Türklerinin sürgün ve sonrası koşullarda eğitimi nasıl sürdürdükleri ve bu koşulların onların eğitim ve kültürel yaşamını nasıl etkilediği üzerinedir. Bu araştırmanın yapılış gerekçesi o ortam ve koşullarda yeterince eğitim kaydının tutulmaması ve veri birikiminin olmaması yüzünden tıkanıklık gösteren yeni araştırmaların önünü açacak bilgileri ortaya koymak ve içinde yaşanılan durumu betimlemektir.
Araştırma konusunun hangi bağlamın ürünü olduğunu açıklamak, okurun kitaptan daha iyi yararlanmasını sağlayabilir. 1944 yılı, İkinci Dünya Savaşı’nın devam ettiği ama nasıl sonuçlanacağının artık belli olduğu yıldır. Ahıska’da eli silah tutan erkeklerin neredeyse tamamı silah altında ve yıllardır cephededir. Eğitimli ve toplum önderi olabilecek kişiler ise Stalinist rejimin “repressiya” adı verilen baskı döneminde imha edilmiştir. Ülkenin kaynakları bütünüyle savaşı finanse etmek için kullanılmaktadır. Yoksulluk şiddetli derecededir. Açlık, kıtlık ve salgınlar bu trajik tabloyu tamamlar. Ahıska Türkleri işte bu koşullar altındayken kendileri için sürpriz bir kararla sürgün edilirler. Geride bir teki bile bırakılmadan zorla Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan’a gönderilirler. Gittikleri yerlerde bir kısmının başını sokacak yeri olmadığı gibi kendilerine bir battaniye bile verilmemiştir. Kendileri de kötü koşullarda olan yerli halk ne kadar destek olabildiyse…
Savaş ortamında ve kış koşullarında yapılan bu sürgün, insan hakları ihlalleriyle ilgili birçok sonuca yol açmıştır. Bunların yanı sıra, eğitimsel, psikolojik, sosyolojik, ekonomik, kültürel ve siyasal sonuçları da olmuştur. O dönemin ve koşulların gereği olarak birçok bilgi kayıt altına alınmamıştır. İmha edilen veya ulaşılamayan kayıtlar da olabilir. İşte bu kitabı oluşturan araştırmanın amacı, o koşulların meydana getirdiği ve insanların belleklerinde bulunan bilgileri açığa çıkarıp yazılı kaynaklarla ilişkilendirerek, sürgünün eğitimsel ve kültürel sonuçlarını anlamaya ve açıklamaya yardım etmektir. Araştırma, birkaç fotoğraf eklemek dışında olduğu gibi buraya alındı. Kitabın sonuna eklenen Ahıska Türklerinden kısa hatıralar da yaşanılan trajediyi tasvir edecek nitelikte anekdotlardır. Bu çalışma bir eğitim araştırması olmakla beraber, Ahıska Türklerinin yaşadıkları trajedinin yanı sıra Sovyetler Birliği’nde insanların yaşamını da göz önüne sermektedir.
Bu kitapçığın Sovyetler Birliği, Ahıska Türkleri, etnik temizlik ve eğitimsel sonuçları; etnik ayrımcılık, eğitim eşitsizliği, eğitim kaybı, göç, sosyolojik yabancılık, insan hakları ihlalleri ve eğitim politikası konularıyla ilgilenenlere yararlı olacağı umulmaktadır.
Ahıska Türkleri için sürgün hâlâ bitmedi; günümüzde on ülkede yaşamaya ve var olmaya çalışıyorlar. Kitabın, onların sesini insanlığa duyurmaya katkı sağlamasını diliyorum.
Bu araştırmanın hazırlanışında bana değerli bir rehberlik desteği sağlayan dostum ve meslektaşım Prof. Dr. Celal Teyyar Uğurlu’ya ne kadar çok teşekkür etsem azdır. Minnettarlığımı yazıyorum. Bu kitabın okurlara ulaşmasındaki katkılarından ötürü Bengü Yayınlarına ve Sayın Yakup Ömeroğlu’na da teşekkürlerimi sunuyorum.
AHISKA SÜRGÜNÜNÜN EĞİTİMSEL SONUÇLARI 1
1. GİRİŞ
Ahıska Türkleri, sınırın yanlış yerden çizilmesi sonucunda Türkiye haritası dışında kalmış, Stalin karanlığında, 1944 yılında geride bir kişi bile bırakmadan tarihi vatanlarından zorla koparılıp sürgün edilmiştir. Etnik bir grubun, yurttaşı olduğu devlet eliyle başka bir yere zorla yerleştirilmesi, söz konusu grupta birçok kayba ve travmaya yol açar. Kültürel, sosyolojik, ekonomik ve psikolojik yönlerden olan kayıplar hemen dikkati çeker. Bunlar kadar dikkati çekmeyen ancak toplumun geleceği ve bireyin insan olmaktan kaynaklanan haklarını kullanabilme açısından çok önemli olan bir kayıp da eğitimle ilgili kayıplardır.
Bir devletin belli bir etnik grubun yaşayışına koyduğu sınırlamalar ve onlara karşı uyguladığı eğitim politikası, temel insan haklarından biri olan eğitim hakkının kullanılmasını engelleyebilir. Bu araştırma, Sovyetler Birliği zamanında Gürcistan’ın Ahıska bölgesinde yaşayan Ahıska Türklerinin 1944 yılında vatanlarından sürgün edilmesinin eğitimsel sonuçlarına odaklanmıştır. Bu araştırma nitel araştırma tekniklerine uygun olarak tasarlanmıştır. Betimsel durum çalışması deseni tercih edilmiştir. Sürgün edilen Ahıska Türklerinin, sürgün sırasında ve sonrasında yaşadıkları yüzünden eğitim yönünden kayıplara uğradığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu kayıplar dört grupta toplanmıştır: Bunlar, toplumun aydınlarından yoksun bırakılmasından, okuryazarlığın zorlaştırılmasından, tarım işçiliğine zorlanmaktan ve etnik ayrımcılığa uğramaktan kaynaklanan eğitim kayıpları olarak açıklanmıştır.
1.1. Ahıska Türklerinin Kısa Tarihi
Ahıska Türklerinin tarihini eski Gürcü kroniklerinde geçen “Buntürk” kaydı ile başlatmak uygun olur (GNAS, 2014: 20-21; Gippert, 2015: 31; Tellioğlu, 2020: 27). Buntürk’ün “yerli, otokton/ aborgine Türk” anlamında olduğu ileri sürülmektedir (Gippert, 2015; Koç, 2016) Ahıska Türkleri ve onlarla aynı etnografik özellikleri paylaşan Kuzeydoğu Anadolu Türklerine birlikte yaşadığı diğer etnik gruplar “Yerli Türk” adını vermektedirler (Çınar, 2020: 7). Buntürkler, Kür nehri boyunca yaşayan Türk soylu bir halk olarak Kafkasya’nın eski sakinlerinden biridir (Kırzıoğlu, 1992: 81; Koç, 2016). Buntürklere ek olarak, Gürcü Kralı 4. David zamanında (1089-1125) Don-Kuban boylarında yaşayan Hıristiyan Kıpçaklardan büyük bir kitle davetle gelerek Gürcistan’a2 yerleşmiştir (Kurat, 2019: 83-84; Tellioğlu, 2019: 56, 93). Daha sonra İlhanlılar Devleti’nin eline geçen bölge, Hükümdar Abaka Han’ın (1265-1282) elinde biçimlendi. Abaka Han ülkesini, adına Atabeklik denilen bir tür özerk eyalet modeli ile yönetiyordu. 1267 yılında merkezi Posof’taki3 Caksu kalesi olan Atabek Yurdu (Gürcü kaynaklarında Samtshe Sa-Atabago) adıyla bir atabeklik (özerk yönetim bölgesi) oluşturuldu (Kırzıoğlu, 1992: 150). Bu Ahıska Atabekliği İlhanlıların yıkılmasından sonra Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevi Devleti’nin himayesi altında varlığını sürdürdü. Bölge, 1578 yılında Osmanlı Devleti ile Safevi Devleti arasında yapılan Çıldır Savaşı’ndan sonra Osmanlılara katıldı. Bu dönemlerde bölgede yoğun nüfus hareketlilikleri olmuş, Oğuz-Türkmen toplulukları da bölgeye yerleşmiş ve burada bulunan Kıpçaklarla etnogenez oluşturarak kaynaşmıştır. Osmanlı Devleti, Ahıska Atabekliğini yöneten hanedanı değiştirmemiş ama hanedan din değiştirip Müslüman olmuştur. Caksu ’da bulunan merkez Ahıska’ya taşınmış, Çıldır eyaletinin merkezi haline gelmiştir. Bu bölge Osmanlı Devleti dönemi boyunca Çıldır Eyaleti, bazen de Ahıska Paşalığı adı ile anıldı.
Çıldır Eyaleti, 1828 yılında yapılan Osmanlı-Rusya Savaşı’nın sonucunda parçalandı. Eyaletin merkezi olan Ahıska ve civarı Edirne Antlaşması (1829) ile savaş tazminatı olarak Rusya’ya bırakılırken, eyaletin büyük kısmı Osmanlı Devleti’nde kaldı. Böylece Ahıska, Çıldır Eyaleti’nden ayrılmış oldu. 19. yüzyıl içinde yapılan Türk-Rus savaşlarında Rusya Erzurum’a kadar ilerledi ve Çıldır Eyaleti’nin tamamını Rusya’ya kattı.
Ahıska toplumu 19. ve 20. yüzyılda Rusya’nın