İkinci derste isimleri zikredilen düşünür, şair, edebiyatçı, mutasavvıf, peygamber ve yazarlar:
Hoca Ahmed Yesevî, Yusuf Hemedani, Ebu Ali Farmedi, Ebu Hasan Harakani, Hacı Bayram-ı Veli, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Yazıcızade Mehmed, Fahrettin Razi, Süleyman Çelebi, Alvarlı Efe Hz., Taşlıcalı Yahya, Erzurumlu Zihni, Hz. Davut, Hz. Lokman, Hz. İsa ve Hz. Muhammed Mustafa, Hz. Adem, İsmail Hakkı Bursevi, İmamı Gazali, Aşık Paşa, Şeyh Edebali, Yunus Emre, Ahmet Cevat Haksever, Hayati Bice ve Kemal Erarslan…
Birinci derste Piri Türkistan Hoca Ahmet Yesevî’nin hayatı, hocaları, talebeleri, eserleri üzerinde durulmuştu. Ayrıca Türklerin toplu olarak İslam’ı seçmelerine değinilmişti. İkinci derste ise, Dîvân-ı Hikmet’den beyitler okuyarak birlikte anlamaya gayret edildi.
Dîvân-ı Hikmet 144 hikmet ve 1 münacaat’dan oluşur. Birinci Hikmet’de ise 26 dörtlük vardır.
Her medeniyette ve her kültürde 3 temel metin vardır. Bunlar: kurucu metinler, taşıyıcı metinler ve öğretici metinlerdir.
Kurucu metinler: Kur’an ve Sünnet’den oluşur.
Taşıyıcı metinler ise Kur’an ve Sünnetin anlaşılması için yazılmış eserlerdir. Dîvân-ı Hikmet, Mesnevi gibi eserler.
Öğretici metinler ise, genellikle sözlü kültür eserleridir.
Sözlü eserler, kültürümüzde Ahmediyye adını almışlardır. Efendimizin hayatını, sözlerini sözlü olarak anlatan eserlerdir. Zaman içinde kaleme de alınmıştır. Bunlardan en önemlisi, Hacı Bayram-ı Veli hazretlerinin talebesi Yazıcızade Mehmed’e ait olan Muhammediyye eseridir. 1449 yılında yayınlanmıştır. Öğretici metinler aynı zamanda eğitimde, müfredatta, okullarda kullanılan ders materyali, kitaplarıdır.
Dîvân-ı Hikmet; İslam Medeniyeti açısından bakıldığında bir taşıyıcı eser, ama Türk kültürü açısından bakıldığında da bir kurucu metindir, bizim kurucu eserimizdir.
Bilgi, söz konusu olduğu zaman üç gelenekten bahsedilir. Birincisi bilim veya bilim üretme geleneğidir, bunu bilim tarihi ele alır.
İkinci geleneğimiz ise tefekkür ve felsefe geleneğidir, kavramlar, soyut temalar.
Üçüncü geleneğimiz ise irfan geleneğidir.
Hoca Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i irfan geleneğindendir. Yaşadığı dönem Karahanlılar dönemi ama, elimizdeki Divani Hikmet Türkçesi Çağatay Türkçesidir.
Birinci Hikmet 1. Dörtlük:
Bismillah deyip beyan ederek hikmet söyleyip
Taleb edenlere inci, cevher saçtım ben işte.
Riyazeti sıkı çekip, kanlar yutup
“İkinci defter” sözlerini açtım ben işte.
Esirgeyen, bağışlayan Allah’ın adıyla söze başlarız. Neden, çünkü Besmeleyle başlamayan her iş eksiktir, ya da bereketsizdir diyor Peygamberimiz. Allah’ın meşru kıldığı her işe ve niyete besmele ile başlamalıyız. Besmelenin baş harfi B’in bir çok anlamı var. 24 incelik var. Fahrettin Razi Hz. tefsiri kebirinde bu inceliklere yer vermiş. Kuran’da 113+1 sürede besmele var.
Klasik edebiyatımızda da Besmele ile başlayan bir çok eser var:
Süleyman Çelebinin Mevlid-i Şerifi Besmele ile başlar.
Taşıncalı Yahya, 16. Yüzyıl şairlerinden olup, Besmeleyi analiz edip, yorumlamıştır.
Erzurumlu Zihni, Na’t-ı Besmele adında 118 beyitli bir eseri var.
Bir atasözümüz: Besmelesiz çıkma yola, türlü bela gelir başa…
Dîvân-ı Hikmeti’in kavram haritası, Ahmet Cevat Haksever ve Hayati Bice tarafından çıkarıldı. Kemal Erarslan tarafından da Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler ilk defa Türkçeye aktarıldı.
İslamiyet şiire nasıl bakıyor? Kur’an’da şair ve şiir tasavvur ediliyor. Şairlere sapıklar uyar. Önce şairler yeriliyor, sonra gelen ayette ise şairler övülüyorlar. Peygambere şiir öğretilmedi. Yasin süresi 19 ve 69 ayetleri şairlerle ilgilidir. Kur’an bir şairin sözü değildir. Peygamberimiz hikmetli şiirleri seviyor ve diğer şiirlerden ayırıyor.
Hikmet, dini tasavvufi sözün özü. Hikmet Kur’an dan farklı şey, farklı bir bilgi. Kime hikmet verildiyse, onlara çok hayır verilmiştir. Hikmet ile ilgili en güzel tanımı İmamı Gazali hz. yapıyor. İmamı Gazali hz’leri, Ahmed Yesevî’nin hocası Yusuf Hemedani hz ile Nizamiye medresesinden okul arkadaşı, onların da hocaları Ebu Ali Farmedi hz, onun da hocası Ebu Hasan Harakani hz. Harakani hz ise, ilk Anadolu’ya gelen Kars’ta medfûn bir Horasan eri.
Kur’an’ı Kerimde 24 Peygamberin ismi geçiyor, bunlardan kendilerine hikmet verilen peygamberler şunlardır: Hz. Davut, Hz. Lokman, Hz. İsa ve kainatın efendisi Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa (sav) efendimiz.
Peygamberimiz şöyle buyuruyor: “Hikmet müminin yitiğidir, onu nerede bulursa almaya hak sahibidir.”
On sekizinci yüzyılda yaşamış ve tasavvuf eserleri vermiş İsmail Hakkı Bursevi Hz. “Kıvâm-ı dünya, yani dünyanın mayası dört direktir.” diyor. “Bunlar: birincisi ilim, ikincisi tababet, yani sağlık, üçüncüsü adalet, dördüncüsü ise hikmet’dir.”
Hoca Ahmed Yesevî bu dört direğin ilim ve hikmet tarafındadır.
Bir işe başlıyorsanız önce talip olmanız yani talep etmeniz gerekiyor. Tasavvuf yoluna giren yani seyr ü sülük yapan kişiye önce talip adı veriliyor. Sonra, talip olduktan sonra, mürid adı verilir yani isteyen. Hoca Ahmed Yesevî, talip olanlara inci ve cevher, yani hikmet bilgisi vereceğim diyor. İnci ve cevher, hakikatin bilgisi olarak bilinir. Yüce Allah’la ilgili ve arazla ilgili bilgiler vereceğim, diyor.
Şöyle: Taleb edenlere inci, cevher saçtım ben işte.
Riyazet kavramı Dîvân-ı Hikmet’de 41 yerde geçiyor. Riyazet, manevi eğitim demektir. Riyazet içinde, nefsin şehvet denilen beden ve dünya ile ilgili arzularını korumak, etkisiz hale getirmek, nefsi aklın ve dinin tespit ettiği sınırlar içinde tutmak vardır. Mutlaka bir bilenden öğrenilmesi gerekir. İmamı Gazali dört çeşit riyazet vardır diyor: Bunlar; az yemek, az konuşmak, az uyumak ve insanların eziyetine katlanmaktır.
Hoca Ahmed Yesevî ilk başta diyor ki, bu işe talipseniz çok zorluklar çekmeye hazır olun diyor. Gideceğiniz yol dikenlerle doludur. Gece uykularını unut bu yola girince. ‘Riyazetsiz Allah’a dost olunmaz ki dostlar’
Şöyle: Riyazeti sıkı çekip, kanlar yutup.
Bu konuda bir kaç görüş var: Bir görüş, Hoca Ahmed Yesevî’nin birinci defteri vardı. Ama biz onu bilmiyoruz. Diğer bir görüş, Hoca Ahmed Yesevî’nin İkinci defter’den muradı, 63 yaşından sonraki yazdığı Dîvân-ı Hikmet’dir.
Bir başka görüş, bu kitapta insanı anlatması, Ona göre insan: konuşan bir kitaptır. Kendisini anlatması.
Bir başka görüş