Fâtımîler ve Fâtımî Halifeleri. Hasan Yılmaz

sahipti. Mısır’da, Vezir Bedr el-Cemali ve ondan sonra gelen vezirler döneminde Ermeni nüfusu artmış, Kahire ve çevresindeki nüfusun çoğunluğu onlardan oluşmuştu. Kahire’nin çevresindeki köyler ve Saîd bölgesi halkı ise Mısır’ın asıl yerli halkından oluşuyordu. Bu halkların inançları ve mezhepleri Sünnilik, İsmailîlik, İmamilik, Hristiyanlık ve Yahudilik olarak değişmekteydi. Bu durum Mısır’ın o dönemdeki sosyal yapısına da yansımış, dinî ve millî törenler çoğalmıştı. Fâtımîler bu tür törenlere son derece düşkündüler.

      Kendilerini İslam’ın Şia kolunun İsmailîye mezhebinin propagandisti olarak gören Fâtımîler, faaliyetlerini akademik bir disipline kavuşturmak için 975 yılında el Ezher Üniversitesini kurdular. Kadı Ali bin Numan, 975 yılında babası Kadı Numan’ın “el-İhtisar” adıyla bilinen fıkıh kitabını Ezher Camii’nde yazdırdı. O sırada hem din bilginlerinden hem de ileri gelenlerden oluşan büyük bir topluluk kitabın yazımını takip ediyordu. Ezher Camii’nde verilen ilk dersler de bu şekilde başladı.

      Günümüzde İslami ilimler sahasında otorite kabul edilen Ezher Üniversitesindeki ilk düzenli dersler 988 yılında verildi. Vezir İbn Killis, başlarında Kadı Ebu Yakub’un olduğu 37 fıkıh âlimini Ezher’e tayin etti. Ezher’de görev verilen hocalara maaş bağlandı ve cami yakınında ev tahsis edildi.

      Esasında, el Ezher’in ilk kuruluş amacının Şii-Sünni ihtilafını ortadan kaldırmak olduğu ileri sürülmüştür. Fakat, 1010 yılından itibaren el Ezher, Fâtımî propagandasının merkezi hâline gelmiştir. İktidarın din politikası ile ters düşünce 1119 yılında kapatılan el Ezher, 1123 yılında başka bir yerde ve İsmailîye mezhebinin propagandisti bir müessese olarak yeniden açıldı. Bu durum Fâtımî Devleti’nin yıkıldığı 1171 yılına kadar sürdü.

      12. yüzyılda İsmailîye mezhebinin eğitim ve propaganda merkezi el Ezher idi. İlim evi olarak devletin en önemli merkezi olan el Ezher’i önemli kılan bir diğer neden de İsmailî mezhebinin büyük bilginlerinden Hibetullah el-Şîrâzî’nin 1077’de vefat etmesinin ardından buraya defnedilmiş olmasıdır.

      Fâtımîler’in “dünya harikası” bir kütüphaneleri vardı. 12. yüzyılda İslam dünyasının hiçbir şehrinde Kahire Sarayı’ndaki kadar çok kitap yoktu. Fâtımî Devleti yıkıldıktan sonra, Selâhaddin Eyyûbî kütüphanelerde bulunan kitapları satışa çıkartmış ve haftanın iki günü yapılan satışlar tam on yılda tamamlanmıştır.

      El-Ezher’de ilk başlarda, devlet içinde son derece etkin olan Yahudi ve Hristiyanlara karşı İslam dinini savunma amacı güdülmüştür. Çünkü zimmiler, özellikle Ermeni kökenli Vezir Behram döneminde yüksek makamlara gelmişlerdi. Behram’dan sonra bu makama gelen Sünni vezir Rıdvan b. Valahşi, Maliki mezhebinin öğretilmesi için 1138 yılında İskenderiye’de ilk medreseyi kurmuştur. Rıdvan, bu medreseyi, halkının tamamı Sünni ve yaygın amelî mezhepleri Malikilik olduğu için İskenderiye’de inşa ettirmiştir. Diğer Sünni vezirlerinden Adil b. Sellâr da 1151 yılında İskenderiye’de Şafii mezhebinin okutulduğu ikinci bir medrese yaptırmıştır. Bu medrese, Selâhaddin Eyyûbî’nin son Fâtımî halifesi Adid Lidinillah’a vezir olmasından sonra ancak tanınmaya başlamıştır.

      Mısır’da kurulan medreselerde akli ilimlerden felsefe, geometri, astronomi, müzik, tıp, kimya, sihir, matematik, tarih ve coğrafya; nakli ilimlerden tefsir, kıraat, hadis, fıkıh, kelam, nahiv, lügat, beyan ve edebiyat okutuldu.

      Kahire, Uluslararası Ticaret Merkeziydi

      Mısır, Fâtımîler döneminde de uluslararası ticaretin önemli merkezlerinden biri oldu. Mısır ticaretinin merkezi İskenderiye idi. Avrupa’dan ve Anadolu’dan gelen mallar önce İskenderiye’ye ulaşır, oradan ülkenin iç kesimlerine dağılırdı. Bu mallar bazen Dimyat ve Tinnis’e kadar ulaştırılırdı. İtalya’dan da mallar getirilir ve İskenderiye üzerinden ülkenin iç kesimlerine ulaştırılırdı. Ticaretin canlı olması nedeniyle Kahire yabancı tüccarlar için cazip bir merkezdi.

      11. yüzyıla ait belgeler Fustat’ın aynı zamanda bir ticaret merkezi olduğunu ve İskenderiye’nin her bakımdan Fustat ile irtibatının bulunduğunu göstermektedir. Bütün bölgenin ticari başbayisi durumunda olan Fustat, Fâtımîler’in Mısır’ı zapt etmesinden sonra da Mısır’ın ticaret merkezi olma özelliğini korumuştur, İskenderiye’den ve Kızıldeniz’den gelen gemiler yüklerini bu limanda boşaltmışlardır. Kara yoluyla Küs şehrine getirilen mallar oradan gemilerle Fustat’a taşınırdı. Bu sebeple Kahire’de tüccar bayiler vardı. Buralar bayinin konumuna göre depo, banka ve posta adresi gibi fonksiyonlar icra ederdi.